Ο ΕΝΘΕΟΣ ΜΑΝΟΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΥ

Του Παναγιώτη Αντ. Ανδριόπουλου 

Στις αρχές του 1967 ο Μίκης Θεοδωράκης ετοίμαζε ένα καινούργιο κύκλο τραγουδιών σε στίχους του Μάνου Ελευθερίου, που τα προόριζε για τον Γρηγόρη Μπιθικώτση. Η απριλιανή δικτατορία ανέτρεψε τα σχέδια του συνθέτη, που συνελήφθη τον Αύγουστο του 1967. Ένα χρόνο αργότερα, από τη Ζάτουνα, όπου είχε τότε εκτοπιστεί ο Μίκης Θεοδωράκης, ολοκλήρωσε τη σύνθεση των τραγουδιών πάνω στα ποιήματα του Ελευθερίου και τα ονόμασε «Τα λαϊκά». Ηχογραφήθηκαν στο Παρίσι και στην Ελλάδα κυκλοφόρησαν με την Μεταπολίτευση, το 1974. Ανάμεσα στα τραγούδια και το «Έχει ο Θεός».
Ο Μ. Ελευθερίου στήνει στίχους, με βασικό καμβά την γνωστή λαϊκή φράση «έχει ο Θεός», που – ούτως ή άλλως – δηλώνει ελπίδα, αισιοδοξία, εναπόθεση της δυσκολίας στα χέρια του Θεού.
Πολλά χρόνια μετά, το 2016, σε μια συνέντευξή του στην εφημερίδα «Ορθόδοξη Αλήθεια» απαντά στην ερώτηση «έχετε δώσει μια πειστική απάντηση στο ερώτημα περί πίστης;», ως εξής: «Οχι! Έχω νιώσει όμως την ανάγκη να ζητήσω τη βοήθεια του Θεού. Δεν υπάρχει περίπτωση να γίνει διαφορετικά, αφού βλέπω το αδιέξοδο. Η αμέσως επόμενη κίνηση, το επόμενο βήμα, είναι να πατήσω σε ένα πιο σίγουρο και όχι ετοιμόρροπο σκαλί. Ο Θεός είναι κάτι πέρα από τα ανθρώπινα, και αυτό το επικαλείται κάποιος. Η επίκληση αυτή σίγουρα προσφέρει βοήθεια, δίνει μια ανάταση στον άνθρωπο!». 

Στην ίδια συνέντευξη ο Μάνος Ελευθερίου λέει πολλά θαυμαστά για την εκκλησιαστική υμνογραφία την οποία μελετούσε από παιδί και τον συγκινούσε πολύ. Αναφέρεται και στα λειτουργικά βιβλία, στην τέχνη της αγιογραφίας, στην ποιητική γλώσσα των ύμνων και σε άλλα θέματα της ορθόδοξης παράδοσης, τα οποία γνώριζε καλά και αναζητούσε πάντοτε το απόθετον κάλλος.
Έτσι εξηγείται και το περίφημο ποίημα «Αγρυπνία για το σκοτεινό τρυγόνι στην εκκλησία του προφήτη Ελισσαίου». Το ποίημα είναι ένας φόρος τιμής και συγχρόνως μια παραληρηματική αλλά κατανυκτική συνομιλία του Μάνου Ελευθερίου με τον κυρ Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη, ψάλτη της Ορθοδοξίας στον ταπεινό Άγιο Ελισσαίο στο Μοναστηράκι. Μια τοιχογραφία με ψηφίδες από γεγονότα, πρόσωπα και συμβάντα της ζωής του μεγάλου πεζογράφου μέσα από επιστολές και λογοτεχνικά κείμενά του. Μια εσωτερική συνομιλία κι ένας διάλογος σαν νυκτερινός ψαλμός οδύνης, ταπείνωσης και συγχρόνως θαυμασμός και προσευχή προς τον Σκιαθίτη Γέροντα.
Στο ποίημα αυτό είναι πάμπολλες οι αναφορές του Μάνου Ελευθερίου στην υμνογραφία, την οποία κάτεχε σε απόλυτο βαθμό ο Παπαδιαμάντης. Ακόμα και λέξεις διάσπαρτες δηλώνουν την μεγάλη γνώση της υμνολογίας της Εκκλησίας από τον Μ. Ελευθερίου. Ένα άκρως ενδεικτικό παράδειγμα: «Ρίζα χρυσοπλοκώτατη εἶναι ἡ ψυχή του τώρα», γράφει ο Μ. Ελευθερίου για τον Παπαδιαμάντη, δανειζόμενος – προφανώς – το δυνατό επίθετο από το εξαποστειλάριο της Παναγίας «Χρυσοπλοκώτατε πύργε».
Δεν είναι υπερβολή αυτό που γράφτηκε: «H ευφρόσυνη κατάθεση του Μ. Ελευθερίου με την «Αγρυπνία» συνιστά προσφορά στα νεοελληνικά γράμματα». 
Η ανάγκη αυτή του Μ. Ελευθερίου να συνομιλήσει μυστικά και ποιητικά με τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη και μάλιστα με τον τρόπο που το έκανε, αποδεικνύει περίτρανα την θρησκευτική φύση του. Μια θρησκευτικότητα λαϊκή, ήτοι γνήσια κι αφτιασίδωτη.
Αξίζει να σημειωθεί, ακόμη, ότι ο Μάνος Ελευθερίου παραχώρησε και μία εξαιρετικά ενδιαφέρουσα συνέντευξη στο Ραδιόφωνο της Εκκλησίας της Ελλάδος (89,5) και στην εκπομπή «Από τέχνη σε τέχνη» που επιμελείται και παρουσιάζει ο ιερέας – σκηνοθέτης π. Πέτρος Μινώπετρος. Στην εκπομπή αυτή, που μεταδόθηκε στις 23-1-2011, γίνονται, μεταξύ άλλων, εκτενείς αναφορές:
- στο μυθιστόρημα που εμπνεύστηκε ο συγγραφέας από την Ελένη Παπαδάκη, «Η γυναίκα που πέθανε δύο φορές»
- στον θεατρικό μονόλογο «Ο γέρος χορευτής»
- στο μεγάλο, συνθετικό, ομοιοκατάληκτο ποίημα «Ο νοητός λύκος», που καταγράφει την ολιγόλεπτη επίσκεψη του ποιητή στον Άδη ακολουθώντας τον Άγγελό του.
Αλλά ο Μάνος Ελευθερίου έγραψε και το περίφημο κείμενο «Ποιοι ετοιμάζονται να πάνε στην Κόλαση με τον 21ο αιώνα»! Το κείμενο αυτό αφορμάται από το βιβλίο «Χριστοήθεια των χριστιανών» του Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου. Πόσοι, αλήθεια, άνθρωποι του ευρύτερου πνευματικού χώρου έχουν υπ’ όψιν τους αυτό το βιβλίο;
Ο Μάνος Ελευθερίου καταγράφει με χιούμορ τους υποψήφιους «κολασμένους» εγχώριους αοιδούς, αφού σύμφωνα με τον Άγιο Νικόδημο, τραγουδιστές και χορευτές τούς περιμένει η «εξ ύψους τιμωρία».
ΑΙΩΝΙΑ ΤΟΥ Η ΜΝΗΜΗ! 

Παραθέτουμε στη συνέχεια:
- Την συνέντευξη του Μ. Ελευθερίου στην εφημερίδα «Ορθόδοξη Αλήθεια».
- Ολόκληρη την «Αγρυπνία» του για τον Παπαδιαμάντη.

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΜΑΝΟΥ ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΥ ΣΤΗΝ ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΑΛΗΘΕΙΑ by Panagiotis Andriopoulos on Scribd

ΜΑΝΟΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΥ - ΑΓΡΥΠΝΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΣΚΟΤΕΙΝΟ ΤΡΥΓΟΝΙ ΣΤΗΝ ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΤΟΥ ΠΡΟΦΗΤΗ ΕΛΙΣΣΑΙΟΥ by Panagiotis Andriopoulos on Scribd