Δημήτρης Μπαλτᾶς
Hélène L’ Heuillet, Στίς πηγές τῆς τρομοκρατίας, Ρ. Παπαδάκη, Πόλις, Ἀθήνα, 2013, σελ. 368.
Τό βιβλίο τῆς Hélène L’ Heuillet, καθηγήτριας πολιτικῆς φιλοσοφίας στό Paris IV (Σορβόννη), εἶναι ἀρκετά ἐνδιαφέρον.
Ἀπό τήν ἀνάγνωση καί μόνον τῶν περιεχομένων τοῦ βιβλίου (σσ. 7-10) θά ἀντιληφθεῖ κανείς ὅτι πρόκειται γιά ἕνα ἔργο εὐρύτατης θεματολογίας ἡ ὁποία φανερώνει ἕνα πλούσιο γνωστικό ὑπόβαθρο ὄχι ἐκ μέρους τῆς συγγραφέως πού οὕτως ἤ ἄλλως φαίνεται ὅτι διαθέτει ἀλλά κυρίως ἐκ μέρους τοῦ ἀναγνώστη. Γιά τήν πληρέστερη παρουσίαση τῶν προσεγγίσεων καί τῶν τοποθετήσεών της ἡ συγγραφέας ἔλαβε ὑπ’ ὄψιν τήν σχετική βιβλιογραφία (σσ. 357-368).
Ἀσφαλῶς τό βιβλίο πού παρουσιάζω σήμερα, ἔχει καί μία ἰδιαίτερη ἐπικαιρότητα, καθώς διερευνᾶ τίς πηγές τοῦ φαινομένου τῆς σύγχρονης τρομοκρατίας, ἡ ὁποία κυριαρχεῖ ἀνά τόν κόσμο, κυρίως δέ ὑπό τήν ἐκδοχή τοῦ ἰσλαμισμοῦ.
Ἡ H. L’ Heuillet θεωρεῖ ὅτι ἡ τρομοκρατία εἶναι «μία ψυχολογικοποίηση τοῦ πολέμου» (σ. 15, σ. 73) ἤ, ἀλλιῶς, εἶναι «ἕνας πόλεμος πού χρησιμοποιεῖ τό ὅπλο τῆς ψυχολογίας» (σ. 313). Στό σημεῖο αὐτό παρέχει τήν διευκρίνιση ὅτι ἡ τρομοκρατία «ἀνήκει στήν τάξη τοῦ πολέμου καί ὄχι τοῦ ἐγκλήματος» (σ. 17). Προφανῶς αὐτή ἡ ψυχολογική ἑρμηνεία τῆς τρομοκρατίας συσχετίζεται, κατ’ ἀρχάς τουλάχιστον, μέ τήν πρόκληση φόβου καί ὄχι μέ κάποια στρατιωτική κατάκτηση, τήν ὁποία ἐξ ἀντιθέτου φαίνεται νά υἱοθετεῖ σήμερα ὁ ἀκραῖος ἰσλαμισμός στήν Συρία καί στό Ἰράκ.
Στήν διερεύνηση τῶν πηγῶν τῆς τρομοκρατίας, ἡ H. L’ Heuillet καταφεύγει σέ συγκριτικές παρατηρήσεις μεταξύ τῶν θεωριῶν τοῦ ρωσσικοῦ ἀναρχισμοῦ καί τοῦ ρωσσικοῦ μηδενισμοῦ τοῦ 19ου αἰ. καί τῆς σύγχρονης τρομοκρατικῆς ἰσλαμικῆς δράσης. Ἐδῶ θά σημειώσω ἐξ ἀρχῆς ὅτι οἱ συγκρίσεις αὐτές εἶναι μέν πρωτότυπες ἀλλά ὡς ἕναν βαθμό αὐθαίρετες ἤ προβληματικές.
Ἀναλυτικότερα.
Ἀναφερόμενη στόν ρωσσικό ἀναρχισμό, ἡ H. L’ Heuillet θεωρεῖ ὅτι σ’ αὐτόν ἐνυπάρχει ἡ «γενεαλογία τῆς πολιτικῆς βίας… κάθε ριζοσπαστικῆς τρομοκρατίας» (σ. 120). Ὡστόσο, οἱ μεγάλοι θεωρητικοί τοῦ ρωσσικοῦ ἀναρχισμοῦ, ὁ Μ. Μπακούνιν (1814-1876) καί ὁ Π. Κροπότκιν (1842-1921), δέν κατέφυγαν ποτέ στήν βία, ἔστω κι ἄν ἐπεδίωκαν τήν ἀνατροπή τῆς καθεστηκυίας πολιτικῆς τάξης. Ἀπό τά πολλά παραδείγματα, θά ἀναφέρω τήν περίφημη ἐξέγερση τῆς Δρέσδης (1849) στήν ὁποία ἔλαβαν μέρος ὁ Μπακούνιν καί ὁ Ριχάρδος Βάγκνερ. Ὁ στόχος τῆς ἐξέγερσης ἦταν ἡ ἀνατροπή τῆς μοναρχίας τῆς Σαξωνίας καί ὄχι ἡ πρόκληση τρόμου στόν λαό. Ἀντιθέτως, στήν σύγχρονη τρομοκρατία, καί ἰδιαιτέρως τήν ἰσλαμική, τίθεται πράγματι ὡς στόχος ἡ πρόκληση τρόμου καί στόν ἄμαχο πληθυσμό.
Ἐξ ἄλλου, εἶναι γνωστό ὅτι ὁ Μπακούνιν ἀποδοκίμαζε τήν ἐξτρεμιστική δράση τοῦ Σ. Νετσάγιεφ (1847-1888). Καί, φυσικά, σωστά λέγεται ὅτι τίς ἐπιθέσεις αὐτοκτονίας, τίς ὁποῖες ἐπιλέγουν οἱ σύγχρονοι ἰσλαμιστές, «δέν τίς ἐπινόησαν οἱ Ρῶσοι ἀναρχικοί» (σ. 159). Πρός τοῦτο θά σημειωθεῖ ὅτι οἱ ἐπαναστατικές ὁμάδες (λ.χ. ἡ «Λαϊκή Θέληση» ἤ ἡ «Γῆ καί ἐλευθερία»), πού μάλιστα βρίσκονταν ὑπό τήν ἐπιρροή τῶν ἰδεῶν τοῦ Μπακούνιν, στήν Ρωσσία τοῦ τέλους τοῦ 19ου αἰ. εἶχαν μοναδικό στόχο τήν «ἀνατροπή τῆς μοναρχίας» (βλ. προχείρως Βέρα Φίγκνερ, Νύχτα πάνω ἀπό τη Ρωσία, μετ. Γ. Κέλογλου, Ἐκδόσεις Ὑπερσιβηρικός, 2013, σ. 11, σ. 53) ἀλλά ὄχι τήν «πρόκληση τρόμου» μεταξύ τοῦ πληθυσμοῦ.
Ἐξ ἄλλου, εἶναι συζητήσιμη ἡ σύγκριση πού ἐπιχειρεῖ ἡ H. L’ Heuillet μεταξύ τοῦ ἀναρχισμοῦ τοῦ 19ου αἰ. καί τοῦ συγχρόνου ἰσλαμισμοῦ. Ἕνα κοινό σημεῖο πού ἐπισημαίνει, εἶναι «ἡ ὑπέρβαση τοῦ πολιτικοῦ πλαισίου τοῦ ἔθνους» (σ. 128). Ὠστόσο, ἐάν γίνει δεκτό ὅτι οἱ Ρῶσσοι ἀναρχικοί εἶχαν μία «οἰκουμενικότητα» στήν πολιτική δράση τους (πβ. σ. 132), πρᾶγμα πού εἶναι ἐν μέρει ἀκριβές, αὐτό δέν ἰσχύει ἀπολύτως γιά τούς ἰσλαμιστές, οἱ ὁποῖοι κινοῦνται κατ’ ἀρχάς στόν ἰσλαμικό κόσμο, ἀφοῦ μάλιστα θεωροῦν ὅτι «τό τμῆμα τῆς ἀνθρωπότητας πού καταπιέζεται εἶναι ὁ μουσουλμανικός πληθυσμός» (σ. 160).
Ἡ ἑπόμενη προσέγγιση τῆς H. L’ Heuillet ἀφορᾶ στόν ρωσσικό μηδενισμό καί στόν ἀρνητισμό πού τόν διέκρινε (σ. 183). Εἶναι νομίζω ἀφελής ἡ ἄποψη ὅτι οἱ μηδενιστές φιλόσοφοι τῆς δεκαετίας τοῦ 1860 δέν ὑπῆρξαν τρομοκράτες, «ἐπειδή δέν πρόλαβαν [νά γίνουν]» (σ. 188). Ἐξ ὅσων γνωρίζω, οἱ Ρῶσσοι μηδενιστές τοῦ 19ου αἰ., ἄν καί ἀρνοῦνταν τίς ἀξίες τῆς ἠθικῆς, τῆς αἰσθητικῆς κ.ἄ., δέν διεκήρυσσαν τήν καταστροφή τοῦ κράτους διά πράξεων βίας ἤ τρομοκρατίας. Γενικότερα μάλιστα οἱ Ρῶσσοι μηδενιστές τῆς ἐποχῆς ἐκείνης θεωροῦσαν τήν πολιτική ὡς ἕνα ξεπερασμένο στάδιο τῆς ἀνθρωπότητας.
Δέν θεωρῶ βέβαιο, ὅπως συνάγεται (σ. 222) ἀπό τήν ἐνδιαφέρουσα ἀνάλυση τῆς H. L’ Heuillet, ὅτι ὁ σύγχρονος ἰσλαμισμός παρουσιάζει ὁμοιότητες τόσο μέ τόν ἀναρχισμό, ὅσο καί μέ τόν μηδενισμό. Ἐάν διακρίνεται μία ἄρνηση στόν ἰσλαμισμό, αὐτή εἶναι ἡ ἄρνηση τοῦ λόγου καί ὄχι τῆς ἠθικῆς. Καί ἄν ὑπάρχει ὁρισμένη ἀπόσταση μεταξύ τοῦ ἐξτρεμιστικοῦ ἰσλαμισμοῦ καί τῆς θρησκείας τοῦ ἰσλάμ, αὐτό δέν μπορεῖ νά συγκριθεῖ (σσ. 136-137) μέ τόν μαχόμενο ἀθεϊσμό (κατ’ ἄλλη ἄποψη, μέ μία ἰδιάζουσα ρομαντική θρησκευτικότητα) τοῦ Μπακούνιν.
Σέ κάθε περίπτωση, πάντως, θά μποροῦσε νά γίνει δεκτό ὅτι τό μεσσιανικό στοιχεῖο (σσ. 306-312) τοῦ ἀναρχισμοῦ, ὄχι τοῦ μηδενισμοῦ (σ. 301), καί τοῦ ἰσλαμισμοῦ εἶναι ἕνα κοινό σημεῖο μεταξύ τῶν ἀναφερθεισῶν συγκρίσεων πού ἐπιχείρησε στό βιβλίο της ἡ Hélène L’ Heuillet. Διακρίνοντας τό μεσσιανικό στοιχεῖο στίς ἀντιλήψεις τοῦ Τολστόϊ καί τοῦ Γκάντι περί τῆς μή ἀντιστάσεως στό κακό, θεώρηση ἡ ὁποία ἔχει μία εὐαγγελική ἀφετηρία, ἡ συγγραφέας ἰσχυρίζεται ὅτι «ἡ μή βίαιη πάλη ἀνοίγει τόν δρόμο στούς ἀγῶνες τῶν τρομοκρατῶν… Ὁ Φρόϋντ κατέδειξε τό μίσος πού κρύβει ἡ ἐπιταγή τῆς ἀδελφικῆς ἀγάπης γιά τόν πλησίον» (σ. 293). Ἀσχέτως τῆς ἰδιαίτερης φροϋδικῆς ἀνάλυσης μέ τήν ὁποία διαφωνῶ, ἀλλά πού δέν εἶναι τοῦ παρόντος νά προσεγγισθεῖ, ἄς μοῦ ἐπιτραπεῖ νά παρατηρήσω ὅτι ἡ λεγόμενη «παθητική ἀντίσταση» τοῦ Γκάντι εἶναι ἡ καλύτερη ἀπάντηση, ἀκόμη καί σήμερα, στήν βίαιη δράση τῶν τρομοκρατικῶν ὁμάδων.
Ἀπό τά παραπάνω φαίνεται ὅτι τό βιβλίο τῆς H. L’ Heuillet εἶναι μία σημαντική συμβολή στήν διερεύνηση τῶν πηγῶν τῆς τρομοκρατίας, ἰδιαιτέρως τῆς σύγχρονης. Ὁρισμένες προσεγγίσεις τῆς συγγραφέως θά ἐγείρουν ὁπωσδήποτε ἀντιρρήσεις καί ἐπιφυλάξεις, οἱ ὁποῖες μέ τήν σειρά τους θά προκαλέσουν μία γόνιμη συζήτηση.
