ΜΑΝΟΣ ΧΑΤΖΙΔΑΚΙΣ - GUSTAV MAHLER

Η ΒΑΘΙΑ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΤΟΥ ΜΑΝΟΥ ΧΑΤΖΙΔΑΚΙ ΜΕ ΤΟΝ GUSTAV MAHLER

Του Παναγιώτη Αντ. Ανδριόπουλου (από το βιβλίο Τρία κείμενα για τον G. Mahler)

«Θυμάμαι δάσκαλο, καλή του ώρα, που πριν τριανταπέντε χρόνια μάς εμάθαινε τον Μάλερ: Συνθέτης γερμανός, έχων συνθέσει μακροσκελείς συμφωνίας, μη παιζομένας και μερικάς μελωδίας επιτυχείς. Με τις δύο αυτές γραμμές, μαθαίναμε για τον αγαπημένο τότε, φίλο μας Γουσταύο Μάλερ που τον είχαμε κιόλας ανακαλύψει, είχαμε διαβάσει τις συμφωνίες του όλες και τις σφυρίζαμε τα βράδυα συνθηματικά ανάμεσα σε φίλους, σαν μελωδίες αγαπημένες και προσωπικές»¹.

Ο Μένης Κουμανταρέας είπε πρόσφατα για την περίοδο αυτή των νεανικών χρόνων του Μάνου Χατζιδάκι, του οποίου η όρεξη για μουσικές ακροάσεις με φίλους ήταν ανεξάντλητη: «Ο Μάνος σού ΄βαζε στο πικάπ Μάλερ, ένα όνομα εντελώς άγνωστο εκείνη την εποχή, και σε κοίταζε στα μάτια για να δει αν συγκινείσαι – όπως εκείνος – απ΄ αυτό που ακούς. Αλλιώς σε απέρριπτε»². Και ο Μάρκος Δραγούμης σ΄ ένα κείμενό του για τη φιλία του με τον Χατζιδάκι ομολογεί ότι από δίσκους της συλλογής του Χατζιδάκι πρωτογνωρίστηκε – ανάμεσα σε άλλα έργα – με τις συμφωνίες αρ. 2 και 8 του Μάλερ³. Ενώ ο μεγάλος Μορίς Μπεζάρ έγραψε στον Μάνο: «Εσύ ήσουν εκείνος που με έπεισε να μεταφέρω χορευτικά το Adagietto του Μάλερ. Αυτόν τον συνθέτη και πολλούς άλλους, μου τους φανέρωσες εσύ»⁴.

Η αγάπη και η εκτίμηση και ο απεριόριστος θαυμασμός του Χατζιδάκι για τον Μάλερ ήταν δεδομένα και αναμφισβήτητα και ο Χατζιδάκις επειδή ελκόταν από το μυστήριο και τη μαγεία της ζωής αλλά και της εποχής του Μάλερ, έφτιαξε πρώτα ένα Tango. Ένα Tango για την Alma Mahler: « Μια σημαντική γυναίκα. Ερωμένη και σύζυγο προσωπικοτήτων... Ανάμεσά τους ο Μάλερ και ο Καντίνσκι. Η κόρη της Μανόν πέθανε σε ηλικία 18 ετών και ενέμπνευσε τον Άλμπαν Μπέργκ να γράψει γι΄ αυτήν το περίφημο κοντσέρτο του για βιολί “στη μνήμη ενός αγγέλου”. Εδώ χρησιμοποιώ μέρη από το δεύτερο μέρος της 7ης συμφωνίας και από τα “Τραγούδια για νεκρά παιδιά” του Μάλερ, καθώς και από το κοντσέρτο για βιολί του Μπέργκ»⁵. Στο εσώφυλλο του δίσκου «Οι Μύθοι μιας γυναίκας» (ένας υπέροχος και πάντοτε προς ανακάλυψιν κύκλος τραγουδιών των Χατζιδάκι - Γκάτσου με τη Νάνα Μούσχουρη σε μια πρωτόγνωρη ερμηνεία ) ο Χατζιδάκις σημειώνει για το Tango – αφιέρωμα στην Alma Mahler με τον τίτλο «Κραυγές για ενός Αγγέλου μνήμη»: «Η ιδέα για το τραγούδι αυτό ξεκίνησε από μία φράση του Χέρμαν Σέρχεν όταν μια φορά έκανε δοκιμή στο 2ο μέρος της 7ης. Αποτεινόμενος στους μουσικούς είπε: “ Κύριοι, και τώρα ας παίξουμε ένα θαυμάσιο τανγκό του Μάλερ”. Και πράγματι μοιάζει, μπορεί να είναι και τανγκό. Είπα στο φίλο μου το Νίκο Γκάτσο λεπτομέρειες γύρω απ΄ την περίπτωση αυτής της γυναίκας που την αγάπησαν και συνέζησε με μερικούς από τους πιο σημαντικούς ανθρώπους στις αρχές του αιώνα μας. Κι έγραψε αυτό το μικρό, κατά τη γνώμη μου αριστούργημα».

Αυτά έγραφε ο Μάνος Χατζιδάκις στις 15 Νοεμβρίου του 1988. Ένα χρόνο αργότερα, στις 22 Οκτωβρίου 1989, την παραμονή των γενεθλίων του, ο Χατζιδάκις κάνει ένα μικρό αφιέρωμα στον Μάλερ μέσα από μια ραδιοφωνική εκπομπή⁶. Αρχικά βάζει ένα απόσπασμα από το πρώτο μέρος της πέμπτης, σχολιάζοντας στο τέλος: «Ενδιαφερθείτε ν΄ ακούσετε τη συνέχεια. Οφείλετε να γνωρίζετε αυτή τη συμφωνία· εκπροσωπεί τους κραδασμούς του δεκάτου ενάτου αιώνα στις αρχές του δικού μας αιώνα, με επίκεντρο τη Βιέννη». Στη συνέχεια ο Χατζιδάκις αποδύεται σ΄ έναν εμβριθέστατο σχολιασμό της προσωπικότητας και του έργου του Μάλερ, διατυπώνοντας παρατηρήσεις καίριες και καινοφανείς ακόμα και για τις μέρες μας:

«Ο υστερικός αυτός άνθρωπος υπήρξε μεγαλοφυής. Άγγιζε με άνεση αλλά και με μαγεία το μεγαλειώδες και το κοινότυπο. Κανείς άλλος έξω απ΄ αυτόν δεν έπαιξε με το χυδαίο τόσο μαγικά. Η αίσθηση του δρόμου τον διαπερνούσε. Αφήστε κατά μέρος τους μουσικολόγους. Αυτοί γνωρίζουν όλα γύρω από τη μουσική και αγνοούν την ίδια τη μουσική. Γιατί δεν τους ανήκει. Μα ας έρθουμε στον Γουσταύο. Μια μέρα, σε δύσκολες στιγμές του, κοινοί φίλοι τον έσπρωξαν να επισκεφθεί τον Φρόυντ, που τον δέχτηκε στην Ολλανδία, εκεί που παραθέριζε. Ο Φρόυντ, δεν ενδιαφερόταν για τη μουσική, αλλά τον γνώριζε. Τρεις ώρες βάσταξε η συνάντηση- περίπατος που κάνανε. Τον θαύμασε, καθώς είπε ο ίδιος ο Φρόυντ, για την ψυχολογική κατανόηση που έδειξε “ αυτός ο μεγαλοφυής άνδρας” – έτσι τον ονόμασε. Και στη Μαρία Βοναπάρτη αποκάλυψε μια διαπίστωση του ίδιου του Μάλερ κατά τη διάρκεια της συναντήσεώς των: «Στο διάστημα της συζήτησης ο Μάλερ ξαφνικά είπε ότι τώρα καταλάβαινε γιατί η μουσική του δεν έφτανε ποτέ τις πιο υψηλές σφαίρες, γιατί τα πιο ευγενικά περάσματα, εκείνα που εμπνέονται από τις βαθύτερες συγκινήσεις, χαλούσαν με την παρεμβολή κάποιας χυδαίας μελωδίας. Ο πατέρας του, που φαίνεται ότι ήταν βίαιος , μεταχειριζόταν πολύ άσχημα τη γυναίκα του, και όταν ο Μάλερ ήταν παιδί είχε παρακολουθήσει μια πολύ οδυνηρή σκηνή ανάμεσά τους. Τα πράγματα έγιναν ανυπόφορα και το αγοράκι έφυγε τρέχοντας από το σπίτι. Εκείνη, όμως, τη στιγμή, μια λατέρνα έπαιζε στο δρόμο το λαϊκό βιεννέζικο τραγούδι “ Ώ, εσύ, αγαπημένη Αυγουστίνα ”. Σύμφωνα με την άποψη του Μάλερ, η συνύπαρξη στο έργο του της ευγενικής τραγωδίας και του ανάλαφρου χιούμορ ήταν από τότε μέσα του ριζωμένη και η μια διάθεση οδηγούσε πάντα την άλλη»⁷.

Και συνεχίζει ακάθεκτος ο Χατζιδάκις: «Αυτό το είχα διαπιστώσει από εικοσιενός χρονώ όταν πρωτάκουσα την πρώτη, την πέμπτη και την έβδομη του Μάλερ. Μα όπου κι αν το είπα βρήκα την αντίδραση του μουσικού λογιοτατισμού. Πώς είναι δυνατόν ένας θεός να ελκύεται από τη χυδαιότητα; Τότες η μουσική ήταν για τους εκλεκτούς παρθενογέννητη. Εγώ μόνο υποπτευόμουν τη σημασία της αμαρτίας.

Ακούστε ένα τμήμα από το τρίτο μέρος της πρώτης. Κάτι ουσιώδες και σημαντικό γι΄ αυτό που θ΄ ακούσετε. Διευθύνει ο Μητρόπουλος σε ζωντανή συναυλία. Αυτός γνώριζε τη σημασία των ανεξερεύνητων σε τόλμη λεπτομερειών». Ακούγεται το απόσπασμα και ο Χατζιδάκις επανέρχεται δριμύτερος:

«Επίσης οφείλετε να τη γνωρίσετε ολόκληρη (ενν. τη συμφωνία). Ο Μάλερ υπήρξε νευρωτικός, μεγαλοφυής, και άρρωστος. Ακουμπούσε το μεγάλο όσο ακουμπούσε με το βλέμμα του τον ουρανό. Παράλληλα ζούσε την πτώση της αυστριακής αυτοκρατορίας σαν Εβραίος και σαν αστός. Διέκρινε την άνοδο των μαζών και συγχρόνως έκλαιγε την ταλαντευόμενη φλόγα των κεριών που πάν΄ να σβήσουν οριστικά. Η σάρκα του υπήρξε παντοδύναμη. Με ελάχιστη πράξη. Αν ζούσε σήμερα θα ήθελε να είναι στους περιθωριακούς της Νέας Υόρκης. Μα θα κατοικούσε στη Μαγιόρκα ή στο Μοντεκάρλο. Εδώ θα σταματήσω και θα κάνω ένα αφιέρωμα στο Μάλερ· τη συγγενική ψυχή, ίσως τον πατέρα μου, που μου έδωσε το κλειδί για ένα ταξίδι στον καιρό του. Ο Ηλίας Λιούγκος θα τραγουδήσει από τις αυτοβιογραφικές «Μπαλλάντες της Οδού Αθηνάς» ( Το τραγούδι Ένα αερόστατο με αίμα ).

Ο Μάλερ και ο Χατζιδάκις είχαν σίγουρα κοινά χαρακτηριστικά, κοινή θέαση της ζωής, γι΄ αυτό άλλωστε ο δεύτερος θεωρούσε τον πρώτο συγγενική ψυχή, πατέρα του. Και οι δυο διακατέχονταν από ειρωνεία και σκεπτικισμό, από την έμμονη ιδέα του θανάτου. Ο Χατζιδάκις, μάλιστα, πολλά χρόνια πριν μιλούσε για τον θάνατό του και άφηνε υποθήκες προκειμένου να ελέγξει – όσο ήταν δυνατό – την ιερή αυτή στιγμή, για να μη γίνει εύκολη λεία των κάθε λογής κάπηλων και καιροσκόπων. Και οι δύο κατατρύχονταν από την αγιάτρευτη αναζήτηση κάποιου νοήματος στη ζωή. Ο Χατζιδάκις έγινε αρχιμουσικός χάρη στα ίδια προσόντα που διέθετε και ο Μάλερ στον υπερθετικό βέβαια βαθμό: ακατάβλητη ενεργητικότητα, διανοητική δύναμη, ακαμψία θέλησης. Έτσι ο Χατζιδάκις ως μαέστρος ευτύχησε να διευθύνει Μάλερ. «Τα τραγούδια για νεκρά παιδιά» ( kindertotenlieder)· στις 23 Οκτωβρίου 1991 στο «Παλλάς» με την Ορχήστρα των Χρωμάτων και σολίστ τον βαρύτονο Αντώνη Κοντογεωργίου, κατά την ημέρα των γενεθλίων του. Όπως γράφει ο ίδιος στο πρόγραμμα: «Σήμερα είναι η μέρα των γενεθλίων μου. Γι΄ αυτό διάλεξα να παίξω με την Ορχήστρα των Χρωμάτων 4 υπέροχους κύκλους τραγουδιών. Γιατί μου ταιριάζουν και με εκφράζουν, χωρίς αυτό βέβαια να υποδηλώνει πως έχω γράψει έστω κατ΄ ιδέαν κάτι ανάλογο»⁸.

O Χατζιδάκις θεωρούσε τον Μάλερ δάσκαλό του στο τραγούδι. Όπως πρέπει να έχετε αντιληφθεί, ο Μάλερ δεν έγραψε όπερα αλλά κύκλους τραγουδιών και κατέστη έτσι αδιαφιλονίκητος maître του είδους. Ο Χατζιδάκις, που τον απασχολούσε κατ΄ εξοχήν το τραγούδι στην υψηλή του εκδοχή, επηρεάστηκε βαθιά από την αντίληψη του Μάλερ για το τραγούδι. Την ενστερνίστηκε και προχώρησε με σοβαρότητα στην εφαρμογή της. Γι΄ αυτό και πέτυχε ένα ακριβό αποτέλεσμα στο χώρο του τραγουδιού αποκαθαίροντας την έννοια του «λαϊκού», παραπέμποντας ταυτόχρονα και στο γερμανικό Lied. Ο Χατζιδάκις χρησιμοποίησε, όπως και ο Μάλερ, με ιδιοφυή τρόπο τις λαϊκές παραδοσιακές μελωδίες, και δε δίστασε διόλου να ενδιατρίψει και στο είδος του εμβατηρίου, γράφοντας π.χ. το εξαιρετικό εμβατήριο της Μελισσάνθης. Είναι άραγε τυχαίο ότι και ο δάσκαλός του στο τραγούδι, ο Μάλερ, χρησιμοποίησε κατά κόρον το εμβατήριο σε μια ακούσια προσπάθεια συγκερασμού του υψηλού με το «χυδαίο» που είχε εξαιρετικού ενδιαφέροντος μουσικά αποτελέσματα;

Πριν χρόνια, Ιούλιο μήνα, η φωνή του Μάνου ακουγόταν από τη συχνότητα του Γ΄ Προγράμματος να λέει⁹:

«Ονειρευόμαστε μια εποχή που η Μουσική θα είναι μια μακρινή ανάμνηση αλλοτινών μεσαιωνικών και σκοτεινών καιρών, που ο Μάλερ θα ξαναχωθεί στον τάφο του οριστικώς, μαζί του παίρνοντας κοπέλες με αλογοουρές και ναυτικούς γιακάδες, που μέχρι σήμερα κοσμούν ταφόπετρες παλαιών κοιμητηρίων. Γιατί τί να τον κάνουμε, ετούτο τον νευρωτικό χείμαρρο μουσικής, που υποχρεωτικά τον παίζουν εκατό εξαθλιωμένοι κι άσχετοι, όταν απελευθερωμένοι κι ενταγμένοι σ΄ ένα αστρικό σύστημα θάχουμε ένα τραγούδι για οδηγό και για επαφή μας με τους άλλους φίλους μας πλανήτες;»

1 Μ. Χατζιδάκις, Τα Σχόλια του Τρίτου, σ. 169.

2 Προφορική μαρτυρία στην ΕΤ1, 28-9-1994.

3 Εφημ. ΤΟ ΒΗΜΑ, 19-6-1994.

4 Μορίς Μπεζάρ προς Μάνο Χατζιδάκι, εφημ. ΤΑ ΝΕΑ, 15-6-1995.

5 Μ. Χατζιδάκις στην εφημ. ΤΟ ΒΗΜΑ, 18-12-1988.

6 «Το Πέμπτο Πρόγραμμα», στον SKY 100,4.

7 Προφανώς ο Μ. Χατζιδάκις χρησιμοποίησε εδώ το σχετικό απόσπασμα από το βιβλίο της Φρανσουάζ Ζιρού ΑΛΜΑ ΜΑΛΕΡ, Η τέχνη να σ΄ ερωτεύονται, εκδ. ΖΑΧΑΡΟΠΟΥΛΟΣ μτφ. Ανδρέα Ρικάκη, Αθήνα 1989, σ. 164-165.

8 Στη συναυλία αυτή παρουσιάστηκαν κύκλοι τραγουδιών των Martin – Wagner – Mahler – Britten.

9 Μ. Χατζιδάκις, Τα σχόλια του Τρίτου, σελ. 169.