ΑΝΘΙΒΟΛΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΧΙΟΝΙΑΔΕΣ - ΜΙΑ ΞΕΧΩΡΙΣΤΗ, ΑΡΤΙΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

Προσφάτως, στο Μουσείο Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης στην Πλάκα, φιλοξενήθηκε η παρουσίαση του βιβλίου «Ανθίβολα από τους Χιονιάδες».

Πρόκειται για μια πολυτελή και ογκώδη (410 σελίδες) έκδοση του Μουσείου Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης, στην οποία παρουσιάζονται είκοσι τέσσερα σχέδια εργασίας-ανθίβολα Χιονιαδιτών ζωγράφων της Συλλογής Μακρή-Μαργαρίτη, άριστα τεκμηριωμένα από τις συγγραφείς του τόμου, την αρχαιολόγο Ανδρομάχη Κατσελάκη και την ιστορικό Βυζαντινής Τέχνης-θεολόγο Μαρία Νάνου.

Τα ανθίβολα της Συλλογής Μακρή-Μαργαρίτη πριν την έκδοση του καταλόγου παρουσιάστηκαν σε εκθέσεις στο Μουσείο της Περγάμου στο Βερολίνο, στο Εθνικό Μουσείο της Κρακοβίας, στη Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας, στο Μουσείο Ερμιτάζ στην Αγία Πετρούπολη και προσφάτως στο Μουσείο Πούσκιν στη Μόσχα.
Το ορεινό χωριό των Χιονιάδων, χτισμένο στις πλαγιές του όρους Γράμμου και σε μικρή απόσταση από τα ελληνοαλβανικά σύνορα, υπήρξε η γενέτειρα ενός σημαντικού αριθμού καλλιτεχνών, η δραστηριότητα των οποίων εντοπίζεται στην κεντρική και βορειοδυτική Ελλάδα, το Άγιον Όρος, τη νότια Αλβανία, την πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας και τη Βουλγαρία. Οι Χιονιαδίτες ζωγράφοι μαθαίνουν τη ζωγραφική τέχνη στο οικογενειακό εργαστήριο. Κυριαρχούν δύο οικογένειες ζωγράφων, αυτή των Πασχαλάδων, και αυτή των Παπακωστάδων ή Μαρινάδων ζωγράφων, από το αρχείο των οποίων προέρχονται τα είκοσι τέσσερα μεγάλων διαστάσεων ανθίβολα και σχέδια εργασίας της Συλλογής Μακρή-Μαργαρίτη που παρουσιάζονται στον κατάλογο.

Τί είναι όμως τα ανθίβολα τελικά; Είναι εργαλεία της δουλειάς του ζωγράφου, είναι σπουδές στα θέματά του, ασκήσεις επί χάρτου ή έργα με καλλιτεχνική οντότητα; Κάτι από αυτά ή ίσως όλα τα παραπάνω; Στην εκτενή εισαγωγή του τόμου οι συγγραφείς εξηγούν πως «η εικόνα στην τελική της μορφή αποτελεί την τελευταία φάση μιας χρονοβόρας κατασκευαστικής διαδικασίας με πολλά επιμέρους στάδια και αθέατες όψεις. Το ανθίβολο υπηρετεί αυτή την καλλιτεχνική πορεία, καθοδηγεί το χέρι του ζωγράφου, αποτελεί υπόδειγμα παλαιότερου σεβαστού προτύπου». Η λέξη ανθίβολο προέρχεται από το ρήμα «αντιβάλλω», υποδηλώνοντας και τον τρόπο δημιουργίας του: ο ζωγράφος επιλέγει την εικόνα που θέλει να αντιγράψει, στη συνέχεια περνάει με μαύρο και κόκκινο χρώμα τις βασικές γραμμές της παράστασης, πάνω στην οποία προσαρμόζει με προσοχή ένα φύλλο καλά νοτισμένου χαρτιού. Έτσι δημιουργεί ένα σχέδιο-αντίγραφο της εικόνας-υπόδειγμα και έχει πλέον τη δυνατότητα να αναπαράγει το πρότυπό του δημιουργώντας νέα έργα.

Η συστηματική καταγραφή από τις συγγραφείς του βιβλίου των τεχνικών χαρακτηριστικών των σχεδίων-ανθιβόλων ανέδειξε την ποικιλία στους τρόπους κατασκευής τους, αποκάλυψε αθέατες όψεις της εκκλησιαστικής ζωγραφικής, «ξεκλείδωσε» τα μυστικά και τις τεχνικές των μεταβυζαντινών ζωγράφων. Πρωταρχικός όμως στόχος των συγγραφέων ήταν η αναζήτηση των εικονογραφικών προτύπων των σχεδίων και των επιδράσεών τους από τα καλλιτεχνικά ρεύματα του 19^ου αιώνα. Τον στόχο αυτό υπηρετούν στην έκδοση οι 309 φωτογραφίες έργων εκκλησιαστικής τέχνης (τοιχογραφίες, εικόνες, χαρακτικά, άμφια, αντικείμενα μικροτεχνίας), οι 1150 σημειώσεις με αναφορές σε μεγάλο αριθμό μνημείων και έργων, οι συγκρίσεις με 72 αδημοσίευτα έργα από το βαλκανικό χώρο.

Κατά την επιτόπια έρευνα των συγγραφέων σε εκκλησίες της Ηπείρου διαπιστώθηκαν συνάφειες μεταξύ των ανθιβόλων της Συλλογής και έργων των Καπεσοβιτών και Χιονιαδιτών ζωγράφων, ενώ στον επιβλητικό ναό του Αγίου Γεωργίου στους Νεγάδες τέσσερις από τις εικόνες του τέμπλου ταυτίστηκαν με τα αντίστοιχα σχέδια της Συλλογής. Μοναδικό όμως εύρημα στη μέχρι σήμερα έρευνα για τη διαδικασία παραγωγής των εικόνων και το ρόλο των ανθιβόλων αποτελεί η ανακάλυψη δύο εικόνων στο Κομπότι της Άρτας, οι οποίες συνδέονται άμεσα με το ανθίβολο του ένθρονου Χριστού Αρχιερέως της Συλλογής. Συγκεκριμένα, το ανθίβολο αντιγράφει εικόνα του 1743, με σκοπό την παραγωγή νέας εικόνας με το ίδιο θέμα το 1876 από Χιονιαδίτες ζωγράφους.

Στην πληρέστερη τεκμηρίωση των ανθιβόλων συμβάλλουν τα τρία Παραρτήματα στο τέλος του καταλόγου τα οποία περιλαμβάνουν 10 αδημοσίευτα ανθίβολα Χιονιαδιτών από τη Συλλογή του Μουσείου Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης, 24 νέα ανθίβολα που ενσωματώθηκαν προσφάτως στη Συλλογή Μακρή-Μαργαρίτη και σχετικό αρχειακό υλικό. Τα ευρετήρια εικονογραφικών θεμάτων, καλλιτεχνών, μνημείων και έργων, αλλά και οι περιλήψεις στην αγγλική της εισαγωγής και των λημμάτων, καθιστούν εύχρηστο στον αναγνώστη και τον ειδικό επιστήμονα τον πολυσέλιδο κατάλογο.

Οι συσχετισμοί των σχεδίων-ανθιβόλων της Συλλογής Μακρή-Μαργαρίτη με αυτά του Μουσείου Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης και της Συλλογής Γιαννούλη, 130 έργα από την οποία είχαν παρουσιαστεί στην πόλη του Βόλου σε Έκθεση που διοργάνωσε το Δημοτικό Κέντρο Ιστορίας το 2004, κατέδειξαν για πρώτη φορά την κοινή τους προέλευση από το οικογενειακό αρχείο των Χιονιαδιτών ζωγράφων Χριστοδούλου και Θωμά Μαρινά, αναδεικνύοντας παράλληλα τον επαγγελματισμό των ζωγράφων αυτών, οι οποίοι είχαν στην κατοχή τους ένα τόσο σημαντικό αριθμό σχεδίων εργασίας (περί τα 1800).

Τελικά, η μελέτη των σχεδίων συμβάλλει ουσιαστικά στην πληρέστερη κατανόηση της τέχνης και των τεχνικών της μεταβυζαντινής ζωγραφικής και των δημιουργών της, των ζωγράφων των Βαλκανίων, οι οποίοι -με τα ανθίβολα και τα κονδύλια- τοιχογραφούσαν εκκλησίες, ζωγράφιζαν εικονοστάσια και ιστορούσαν πλήθος φορητών εικόνων, ανταποκρινόμενοι με επάρκεια στις λατρευτικές ανάγκες των ορθόδοξων χριστιανικών κοινοτήτων της νότιας Βαλκανικής.

Ο καλαίσθητος και επιστημονικά άρτιος αυτός τόμος, τον οποίο προλογίζουν ο Μακαριότατος Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος κ. Ιερώνυμος Β΄, η Δρ Μαρία Βασιλάκη, καθηγήτρια Βυζαντινής Τέχνης στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας και η Δρ Γιαννούλα Καπλάνη, επίτιμη Διευθύντρια του Μουσείου Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης, αφιερώνεται μεταξύ άλλων στον αείμνηστο Κίτσο Μακρή, πρωτεργάτη στην έρευνα για τους ζωγράφους από τους Χιονιάδες και τη συμβολή τους στη λαϊκή μας τέχνη.