ΜΕΛΟΠΟΙΗΜΕΝΟΣ ΕΛΥΤΗΣ: Ο ΗΛΙΑΤΟΡΑΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΤΡΑΓΟΥΔΙΟΥ

Του Ηρακλή Οικονόμου
Περιοδικό Δίφωνο, Ιούλιος 2010

Γεννημένος τον Νοέμβριο του 1911, ο Οδυσσέας Αλεπουδέλης δημοσιεύει το πρώτο ποίημά του το 1935 στα Νέα Γράμματα με το ψευδώνυμο Ελύτης.
Το 1939 κυκλοφορούν οι Προσανατολισμοί, η πρώτη του ποιητική συλλογή. Ήλιος ο Πρώτος, Το Άξιον Εστί, Έξη και μία τύψεις τον ουρανό, Άσμα ηρωικό και πένθιμο για τον χαμένο ανθυπολοχαγό της Αλβανίας, Το φωτόδεντρο και η δέκατη τέταρτη ομορφιά, Ο Ήλιος ο ηλιάτορας, Τα ρω του έρωτα, Μαρία Νεφέλη, είναι μερικές από τις συλλογές που εκδίδονται μέχρι το 1979, χρονιά κατά την οποία ο Ελύτης λαμβάνει το βραβείο Νόμπελ λογοτεχνίας. Ο ίδιος δεν επαναπαύεται στη διάκριση, συνεχίζοντας με έργα όπως : Ημερολόγιο ενός αθέατου Απριλίου, Ο Μικρός Ναυτίλος, Τα Ελεγεία της Οξώπετρας. Στις ι8 Μαρτίου του 1996 ο Ελύτης πεθαίνει σε ηλικία 85 ετών.

Ο Ελύτης στο ελληνικό τραγούδι

Ο Μάνος Χατζιδάκις συναντά πρώτος τον Ελύτη στον Κύκλο με την Κιμωλία του Μπρεχτ (1957), σε μετάφραση του ποιητή. Ακολουθεί το Με την πρώτη σταγόνα της βροχής στον Μεγάλο Ερωτικό (1972) με τον Δημήτρη Ψαριανό. Ερωτικός επί χούντας; Ο Χατζιδάκις εξηγεί: «Είδα ότι εκείνο που έλειπε απ' τον τόπο μας δεν ήταν το σύνθημα. Έλειπαν οι μεγάλες ανθρώπινες αξίες που είχαν καταρρακωθεί».
Ωστόσο, η μοίρα του μελοποιημένου Ελύτη είχε άλλο όνομα: Μίκης Θεοδωράκης. Η πρώτη συνάντηση του με τον ποιητή καταγράφεται στο Αρχιπέλαγος (1961) με το τραγούδι Ανάμεσα Σύρο και Τζια, προτού γεννηθούν οι Μικρές Κυκλάδες (1964), ένας κύκλος επτά τραγουδιών. Ο δίσκος θα κυκλοφορήσει σε δυο εκδοχές -με την Ντόρα Γιαννακοπούλου και τη Σούλα Μπιρμπίλη - με λυρικά διαμάντια όπως η Μαρίνα και Του μικρού βοριά.
Με το Άξιον Εστί (1964) η υψηλή ποίηση αποκτά μια παγκοσμίως πρωτοφανή αποδοχή. Ο Ρόντρικ Μπίτον επισημαίνει: «Η μελοποίηση ενοτήτων από το Άξιον Εστί του Ελύτη ως λαϊκό ορατόριο το 1959 υπήρξε κομβική στην παρουσίαση του έργου των ποιητών σε ένα ευρύτερο ακροατήριο». Ο Γρηγόρης Μπιθικώτσης ερμηνεύει το έργο, συνοδεία του Θόδωρου Δημητρίεφ, συμφωνικής ορχήστρας, χορωδίας και του Μάνου Κατράκη ως αφηγητή, ενώ ακολούθησαν ο Γιώργος Νταλάρας και ο Γιάννης Κότσιρας. Ένα το χελιδόνι, Της δικαιοσύνης ήλιε, Της αγάπης αίματα, τραγούδια που σημάδεψαν μιαν ολόκληρη εποχή... Ο Θεοδωράκης θα ξανασυναντηθεί με τον Ελύτη στη μετάφραση του Λόρκα στο Romancero Gitano (1967) αλλά και στην απαγγελία του Μονογράμματος (1999) Με φόντο το Adagio του συνθέτη.
Εκτός από το Άξιον Εστί, δυο δίσκοι περικλείουν αρτιότερα το ποιητικά φορτίο του Ελύτη: Η Ποδηλάτισσα και ο Ήλιος Ο Ηλιάτορας. Η Ποδηλάτισσα (1979) του Μιχάλη Τρανουδάκη ξεχωρίζει για τον έντονο λυρισμό και τη μελωδικότητά της, με την Αφροδίτη Μάνου στην ερμηνεία. Η Παναγία των Κοιμητηρίων, Το κοχύλι, Στην ξύλινη παράγκα παραμένουν τραγούδια φρέσκα και διαχρονικά. Άλλα δύο (Τελετή, Το σπίτι το ακατοίκητο) θα συμπεριληφθούν στο δίσκο Σύννεφο - Σύννεφο Πού Πας (1983) με τη φωνή της Σοφίας Μιχαηλίδου.
Ο Ήλιος Ο Ηλιάτορας (1982) μελοποιήθηκε από τον πρόωρα χαμένο Δημήτρη Λάγιο. Οι επτανησιακές μνήμες, η δημοτική παράδοση, το λαϊκό τραγούδι και η κλασική παιδεία του συνθέτη συναντούν μια ανεπανάληπτη τριάδα ερμηνευτών: Ελένη Βιτάλη, Νίκος Δημητράτος, Γιώργος Νταλάρας. Το αλληγορικό πνεύμα του έργου περιγράφει τις μεταμορφώσεις μιας Όμορφης και παράξενης πατρίδας, ενώ κομμάτια όπως τα Γεια σου κύριε μενεξέ, Τι να σας πω γυναίκες και Κάμποι της Σαλονίκης, εγγράφονται στη συλλογική μνήμη.
Ο Νότης Μαυρουδής μελοποίησε Ελύτη στο κλασικό Άσμα Ηρωικό Και Πένθιμο Για Τον Χαμένο Ανθυπολοχαγό Της Αλβανίας (1968). Ο Πέτρος Πανδής, η Ρενάτα Καπερνάρου και η Πέτρη Σαλπέα ερμηνεύουν, ο Χρήστος Τσάγκας αφηγείται, ενώ ο Μαυρουδής ξεκινά τη θαυμαστή πορεία του με ένα έργο-ύμνο του αγώνα για την ελευθερία. Ο συνθέτης θα επανέλθει στον Ελύτη στο δίσκο Στην Όχθη Της Καρδιάς Μου (1984) με επτά μελοποιημένα ποιήματα των Ουγκαρέτι, Ζουβ και Ελιάρ παρμένα από τη Δεύτερη Γραφή.
Ο Γιάννης Μαρκόπουλος μελοποιεί το Ήλιος Ο Πρώτος (1969) για δύο ερμηνευτές, αφηγητή, γυναικεία χορωδία και ενδεκαμελή ορχήστρα. Από το δίσκο ξεχώρισαν τα τραγούδια Έντιμο αίμα και Κάτω στης μαργαρίτας τ' αλωνάκι με τη φωνή της αείμνηστης Μαρίας Δημητριάδη. «Κατάλαβα με την πρώτη ματιά ότι έχεις κάνει τεράστια δουλειά» γράφει ο Ελύτης στο συνθέτη για το έργο, το οποίο προδίδει τη μετέπειτα συνομιλία του Μαρκόπουλου με την κρητική και τη δημοτική παράδοση.
Καταμεσής της χούντας κυκλοφορεί και το θαλασσινό Τριφύλλι σε μουσική Λίνου Κόκοτου (1972). Εδώ ο Ελύτης γράφει για πρώτη φορά στίχους προς μελοποίηση, με τα γνώριμα μοτίβα της θάλασσας και του καλοκαιριού. Ο δίσκος, σε ερμηνεία Μιχάλη Βιολάρη και Ρένας Κουμιώτη, παραπέμπει στην ατμόσφαιρα και στην ανεμελιά του νέου κύματος: Δελφίνοκόριτσο, Αύγουστος, Τζιτζίκια...
Οι Προσανατολισμοί (1984) του Ηλία Ανδριόπουλου είναι επηρεασμένοι από την πρώιμη, έντονα λυρική γραφή του Ελύτη. Το κλασικό πλέον έργο θα γνωρίσει άλλες δύο εκτελέσεις, με την Άλκηστη Πρωτοψάλτη και τη συνοδεία συμφωνικής ορχήστρας στο Ηρώδειο (1994) καθώς και τη Νένα Βενετσάνου και τον Αντώνη Ανισέγκο στο πιάνο (2008).

Το 1987 κυκλοφορεί ο Ήχος Β' των Δυνάμεων του Αιγαίου. Εκεί ο Χρίστος Τσιαμούλης μελοποιεί και τραγουδάει δύο ποιήματα από το Φωτόδεντρο: Σε μεγάλη απόσταση (από το ποίημα Η κόρη που 'φερε ο βοριάς) και Το κόκκινο άλογο. Μια ατέρμονη μελωδική δαντέλα και ένας μεταφυσικός διάλογος με τζαζ βηματισμό. Ο θάνατος του Ελύτη δεν μείωσε στο ελάχιστο το ενδιαφέρον των συνθετών για το έργο του.
Ο Δημήτρης Παπαδημητρίου έδειξε στα Τραγούδια Για Τους Μήνες ότι η σύνδεση υψηλής ποίησης και λαϊκής αποδοχής παραμένει επίκαιρη. Ο δίσκος περιείχε τέσσερα τραγούδια σε ποίηση του Ελύτη: Σου το 'πα για τα σύννεφα, Ο Αγαμέμνων, Όλα τα πήρε το καλοκαίρι, Παράπονο.
Ο Νίκος Ξυδάκης μελοποιεί Σαπφώ σε μετάφραση Ελύτη στο δίσκο Γρήγορα Η Ώρα Πέρασε. Μια άλλη σημαντική προσέγγιση συναντάται στο τρυφερό Μαγισσάκι και Τα όσα η μοίρα μου 'γραφε της Νένας Βενετσάνου, τα οποία συμπεριλήφθησαν στο δίσκο Νέα Γη. Το δεύτερο τραγούδι μελοποιήθηκε και από τον Αντώνη Σκαμνάκη των Χαΐνηδων, στο δίσκο Ο Γητευτής Και Το Δρακοδόντι, με τον γνώριμο νεοπαραδοσιακό ήχο του συγκροτήματος, ενώ το συγκρότημα Ωχρά Σπειροχαίτη μελοποίησε το Τραγούδι της Μαρίας Νεφέλης σε μια μινιμαλιστική ψυχεδελική εκδοχή. Τέλος, εντύπωση προκάλεσε η πρόσφατη μελοποίηση της Τρελής Ροδιάς από τον Αργύρη Μπακιρτζή και τους Χειμερινούς Κολυμβητές ως λαϊκό τραγούδι βασισμένο σε ένα πολύπλοκο μορφικά και νοηματικά ποίημα.
Μεγάλη είναι η λίστα με τους συνθέτες λόγιας μουσικής που μελοποίησαν Ελύτη. Ξεχωρίζει ο Γιώργος Κουρουπός με το βαθύτατα ερωτικό Μονόγραμμα, ένα συμφωνικό-λυρικό έργο, με τη μορφή σκηνικής καντάτας, το οποίο ερμηνεύουν ο Τάσης Χριστογιαννόπουλος και η Βασιλική Καραγιάννη. Τη Μαρία Νεφέλη είχε προσεγγίσει ο Δημήτρης Μαραγκόπουλος στο δίσκο Μαρία Ντολόρες Παρελθόν με τη Σαβίνα Γιαννάτου. Ξεχωριστή τέλος είναι η περίπτωση της Αγγελικής Ιονάτος, δημιουργού με μακρά παραμονή στο Παρίσι. Η Μαρία Νεφέλη (1984) και ο Ιουλίου Λόγος (1996) από τα Ελεγεία της Οξώπετρας, σε ερμηνεία δική της και του Σπύρου Σακκά, αποτέλεσαν πρεσβευτές της ποίησης του Ελύτη στη Γαλλία.

Γιατί ο Ελύτης:
Το έργο του Ελύτη έχει εν μέρει εγγραφεί σαν ένα είδος καρικατούρας: ήλιος, Αιγαίο, Ελλάδα. Μια δεύτερη ανάγνωση των μελοποιήσεων απαιτεί την εγκατάλειψη αυτών των απλουστεύσεων οι μελοποιήσεις Ελύτη μαρτυρούν την πολυμορφία και την πολλαπλότητα της ποίησης του. Οι μελετητές την τοποθετούν σε μια «κατηγορία ελεύθερης και δογματικά αδέσμευτης εφαρμογής του υπερρεαλισμού», όπως σημειώνει ο Μάριο Βίττι. Το υπερρεαλιστικό πρόταγμα μετάγγισε στη γραφή του το αίτημα της ατομικής και της συλλογικής απελευθέρωσης, τον μεθυστικό δεσμό με τη φύση και τα ελληνικά τοπία, τη χρήση νεωτερικών μοτίβων και τη νεανικότητα της πρωτοπορίας.
Το τραγούδι βρίσκεται στον πυρήνα της ποιητικής αντίληψης του ποιητή, κατ' αρχήν με τη συχνή παρουσία μουσικών όρων και εικόνων. Επίσης, στον Ελύτη, ο Γιώργος Κουρουπός εντοπίζει μια έντονη μουσικότητα: «Το τολμηρό, αλλά πάντοτε εύηχο συνταίριασμα των λέξεων, η μελωδικότητα των στίχων, ο ρυθμός -ιδιαίτερα στα μη έμμετρα ποιήματα - και η αρμονία». Ο μεταφραστής του Ελύτη Έντμουντ Κίλι θυμάται: «Αυτό που μας ζήτησε ο Ελύτης ήταν να έχει ο ήχος των λέξεων μια μουσική στην ξένη γλώσσα».
Σε ομιλία του προς τους Έλληνες μετανάστες στη Στοκχόλμη, ο ποιητής σημειώνει: «Για ένα τραγούδι ζούμε, στο βάθος, όλοι μας. Το τραγούδι που λέει τους καημούς και τους πόθους του καθενός μας». Έχοντας μόλις λάβει το βραβείο Νόμπελ, προσθέτει: «Η μόνη ανταμοιβή που γνώρισα πριν από τη σημερινή, ήταν ν' ακούω τους συμπατριώτες μου να με τραγουδούν». Αυτό πιστοποιεί και η έκδοση των τραγουδιών του Ελύτη στη συλλογή Τα Ρω του Έρωτα, έτσι ώστε η παραγωγή του έθνους να χαίρει νομιμοποίησης, να συμβαδίζει με την εκρηκτική πολιτικοποίηση των καιρών, να μην είναι μια απλή επιβολή του χωροφύλακα, του ιερέα ή του συνταγματάρχη. Ήταν ένας εθνοκεντρισμός που επεδίωκε τη συνάντηση με την αναπτυγμένη Δύση, και όχι την απομάκρυνση από αυτήν. Ο Ελύτης επισημαίνει: «Οφείλαμε να προβάλουμε τον τύπο του Ευρωπαίου-Έλληνα».
Τέλος, στον Ελύτη συναντάμε σπέρματα ενός ιδεολογικού προσανατολισμού συμβατού με τις προοδευτικές πεποιθήσεις των συνθετών που ενεπλάκησαν με το έντεχνο-λαϊκό τραγούδι. Για να κατανοήσουμε αυτή τη διασύνδεση, θα πρέπει να υπερβούμε το στερεότυπο του δήθεν αντι-ριζοσπαστικού Ελύτη, επισημαίνοντας στοιχεία, όπως: την προδημοσίευση μέρους του Άξιον Εστί από την Επιθεώρηση Τέχνης - τη σύνδεση υπερρεαλισμού και μαρξισμού, όπως αυτή εκφράζεται από τον Αντρέ Μπρετόν και τον Λουί Αραγκόν, οι οποίοι προσχωρούν στο γαλλικό κομμουνιστικό κόμμα - τη μετάφραση του φορτισμένου πολιτικά Λόρκα από τον Ελύτη μόλις το 1945, αλλά και τα λόγια του ίδιου του Ελύτη όταν αναφέρεται στον Τρότσκι ή «στην περίοδο τη σύντομη όπου είχα προς στιγμήν ψαύσει τον ιστορικό υλισμό».

Αντί επιλόγου
Στο Star-System ο Θεοδωράκης σημειώνει: «Δεν είναι μόνο το Άξιον Εστί κατάκτηση στο χώρο του ελληνικού τραγουδιού, αλλά και το κοινό εκείνου του καιρού που ήταν άξιο για το Άξιον Εστί». Και όσο το τραγούδι και το κοινό αυτό παραμένουν ζωντανά, έτσι ζωντανό παραμένει και το έργο του ποιητή. Παραμένει ζωντανό καθώς η Ελλάδα του ΔΝΤ και της απαξίωσης συναντιέται με την προφητική ποίηση του Ελύτη: Χαρά στους που 'ναι οι δυνατοί/ γι' αυτούς δεν έχει χόρταση. Παραμένει δηλαδή ζωντανό, καθώς το αίτημα του ποιητή για μια πιο ελεύθερη, φωτεινή και ερωτική κοινωνία συνεχίζει να εμπνέει το τραγούδι μας.

Σημειώσεις Ιδιωτικής Οδού:

- Το τεύχος του Διφώνου του Ιουλίου 2010 συνοδευόταν και από ένα συλλεκτικό cd με ανθολογία μελοποιημένου Ελύτη (14 τραγούδια).
- Το βίντεο που παραθέτω εδώ είναι το τέταρτο μέρος από το Μονόγραμμα του Γιώργου Κουρουπού, σε ποίηση Ελύτη. Σολίστ ο Τάσης Χριστογιαννόπουλος. Την Ορχήστρα των Χρωμάτων διευθύνει ο Μίλτος Λογιάδης.
- Για τον μελοποιημένο Ελύτη είχε κάνει ανακοίνωση ο Γιώργος Γιάνναρης στο ΙΕ' Συμπόσιο Ποίησης στην Πάτρα, που διοργανώνει επί σειρά ετών ο Σωκράτης Σκαρτσής.