ΕΛΕΝΗ ΟΙΚΟΝΟΜΟΠΟΥΛΟΥ Η ΥΜΝΩΔΟΣ (1912 - 1999)

Την Τετάρτη 21 Νοεμβρίου 2007 η Ορχήστρα Πατρών παρουσίασε και στην Πάτρα (μετά το Φεστιβάλ Θρησκευτικής Μουσικής Πάτμου) δύο αποσπάσματα από τα έργα της Πατρινής συνθέτριας Ελένης Οικονομοπούλου «Ο Πρωτόκλητος» (Τρανός ο λόγος σου Κύριε) & «Ο Κοινωνικός» (Άκτιστε Λόγε και Συνάναρχε), σε ενορχήστρωση της πιανίστριας Βίκυς Στυλιανού. Τραγούδησε η γνωστή μεσόφωνος Μαργαρίτα Συγγενιώτου. Την ορχήστρα διηύθυνε ο μαέστρος Δημήτρης Μποτίνης.
Την ώρα που η Πάτρα έχει ξεχάσει την συνθέτρια η οποία τίμησε την πόλη της, μουσικοί και μουσικολόγοι ασχολούνται με το έργο της. Εκτός από τις διάφορες μεταγραφές μερών των ορατορίων της, μία διδακτορική διατριβή, αυτή του μουσικολόγου Απόστολου Αρμάγου, για τη ζωή και το έργο της βρίσκεται σε πλήρη εξέλιξη.
Ποια είναι, λοιπόν, αυτή η συνθέτρια για την οποία ο Κωστής Στεφανόπουλος δήλωσε τον Ιούλιο του 2000: «Τι να πω εγώ για την Ελένη, που την αγαπούσα τόσο πολύ! Είχε μια γλυκύτητα που νομίζω ότι την έχουν όλοι οι άνθρωποι που ζουν πνευματική ζωή».
Διευθύντρια χορωδιών και συνθέτρια, γεννήθηκε στην Πάτρα το 1912 και πέθανε στις 28 Απριλίου 1999. Ήταν το πέμπτο παιδί μιας εξαμελούς οικογένειας η οποία ανήκε στην περίφημη αστική τάξη που κυριαρχούσε στην Πάτρα των αρχών του 20ου αιώνα (ο πατέρας της ήταν μεγαλέμπορος). Έτσι, σύμφωνα με τα ευρωπαϊκά πρότυπα που επικρατούσαν την εποχή εκείνη, η μόλις εξάχρονη Ελένη στάλθηκε ως οικότροφος στις Ουρσουλίνες, καθολικές μοναχές, στο Ναύπλιο. Για κάποιους λόγους, διέκοψε την φοίτηση στις Ουρσουλίνες και τελείωσε το Δημοτικό και το Γυμνάσιο στο Αρσάκειο Πατρών. Από μικρή παρακολούθησε μαθήματα πιάνου, αρχικά στο σπίτι, έπειτα στο Ωδείο Πατρών και τέλος στο Ωδείο Αθηνών.
Το 1937 ιδρύθηκε το Πατραϊκό Ωδείο από τον ιερέα Ευθύμιο Ντρέκη σε συνεργασία με τον Μανώλη Καλομοίρη. Η Ελένη Οικονομοπούλου συμμετείχε στην επιτροπή κυριών της Πάτρας που συστήθηκε με σκοπό την αδιάκοπη λειτουργία του Ωδείου και στα χρόνια της Κατοχής και προσέφερε τις υπηρεσίες της ως καθηγήτρια, πάντα σε εθελοντική βάση.
Στις 14 Νοεμβρίου 1938 παίρνει την απόφαση να αφιερωθεί δια βίου στην αδελφότητα «Ευσέβεια», η οποία ως κλάδος της αδελφότητας θεολόγων «ΖΩΗ», ασκούσε έργο εσωτερικής ιεραποστολής, δηλαδή διαδόσεως του χριστιανικού μηνύματος σε όλα τα στρώματα της ελληνικής κοινωνίας. Ένα έργο που προσέλαβε μεγάλης σημασίας διαστάσεις μετά την απελευθέρωση από την Γερμανική Κατοχή.
Η Ελ. Οικονομοπούλου προπολεμικά δίδαξε για κάποιο διάστημα και στο Ωδείο του Αιγίου, ενώ με την κήρυξη του πολέμου εντάχθηκε στο εθελοντικό σώμα του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού υπηρετώντας σε διάφορα νοσοκομεία (1940-41). Το 1943 εγκαθίσταται οριστικά στην Αθήνα. Κατά τα Δεκεμβριανά (1944) τραυματίστηκε στο πόδι από όλμο που έπεσε μέσα στο δωμάτιό της, στο κτήριο που στεγαζόταν τότε η αδελφότητα στην πλατεία Κάνιγγος.
Στις 5 Οκτωβρίου 1945 κυκλοφορεί σε χιλιάδες αντίτυπα, μαζί με το πρώτο τεύχος του περιοδικού «Η Ζωή του Παιδιού», η πρώτη τυπωμένη εργασία της, το τραγούδι «Η δύναμις της πίστεως» («Μή φοβηθείς»), σε στίχους Ιωάννη Πολέμη. Από τότε άρχισε να γράφει συστηματικά τραγούδια για διάφορες γιορτές και εκδηλώσεις της αδελφότητας, τα οποία ξεπερνούν τα εκατό και απαρτίζουν τις συλλογές «Το αστέρι της Αυγής» (έκδ. 1952), «Φως και τραγούδι» (έκδ. 1954) «Ας τραγουδήσουμε» (έκδ. 1962). Όλα τα τραγούδια που περιλαμβάνονται στις συλλογές αυτές (με χορωδία και πιάνο) είναι βέβαιο ότι έχουν γραφτεί αρκετά χρόνια πριν εκδοθούν, αφού γράφονταν για να παρουσιαστούν στις εκδηλώσεις της «Ευσέβειας» και δημοσιεύονταν αρχικά στο περιοδικό «Η Ζωή του Παιδιού». Σίγουρο είναι επίσης το γεγονός ότι η Ελ. Οικονομοπούλου παράλληλα με τα τραγούδια και τα ορατόρια που ακολούθησαν, συνέθετε και ερμήνευε και κλασσικά κομμάτια, τα οποία παρουσιάζονταν σε διάφορες, πολιτιστικού περιεχομένου, εκδηλώσεις. Σε μουσική εκδήλωση της «Χριστιανικής Ενώσεως Επιστημόνων» (2 Μαρτίου 1947), η Ελ. Οικονομοπούλου παρουσιάζει τραγούδια της διευθύνοντας την χορωδία της αδελφότητας «Ευσέβεια», αλλά και παίζει η ίδια στο πιάνο – με τη σύμπραξη ενός ή δύο βιολιστών – έργα Bach, Beethoven καθώς και το έργο Variations του C. Saint-Saens (πάνω σε θέμα του Μπετόβεν) για δύο πιάνα à quatre mains.
Η Ελ. Οικονομοπούλου ήταν, δηλαδή, δασκάλα και σπουδαία σολίστ πιάνου. Ήταν και εμπνευσμένη διευθύντρια της χορωδίας της «Ευσέβειας», που διηύθυνε από το 1943 και με αυτή ταξίδεψε σχεδόν σε όλη την Ελλάδα παρουσιάζοντας θρησκευτικά τραγούδια δικά της και άλλων, ξένων συνθετών. Ο μαέστρος Δημήτρης Κανάρης παρατηρεί: «Είχε μια στιβαρότητα μοναδική για γυναίκα διευθυντή χορωδίας»! Ήταν, φυσικά, και συνθέτρια. Καθοριστικό ρόλο στη συνθετική της δημιουργία έπαιξε ο μεγάλος συνθέτης Κωνσταντίνος Κυδωνιάτης, τον οποίο η Οικονομοπούλου θεωρούσε δάσκαλό της. Ο Κυδωνιάτης συνέβαλε αποφασιστικά στο μεγάλο συνθετικό βήμα της, τα ορατόρια.
Ο μαέστρος Αντώνης Κοντογεωργίου υπογραμμίζει με έμφαση ότι η Οικονομοπούλου «υπήρξε η πρώτη Ελληνίδα μουσικός που συνέθεσε μεγάλα ορατόρια, με ό,τι αυτό προϋποθέτει από πλευράς κατάρτισης και αξιοσύνης». Τα Ορατόρια αυτά, κατά χρονολογική σειρά, είναι:
α. «Ο Κοινωνικός» (1949). Αφιερωμένο στη Θεία Κοινωνία. Για σοπράνο, άλτο και γυναικεία χορωδία σε κείμενο Γεωργίου Βερίτη. «Ενορχήστρωση Κ. Π. Κυδωνιάτης (1967). Η πρώτη παρουσίαση του έργου πραγματοποιήθηκε στην Αθήνα στις 18 Απριλίου 1950. Η ηχογράφηση πρωτοκυκλοφόρησε σε δίσκο στην επέτειο των είκοσι χρόνων από τον θάνατο του ποιητή του «Κοινωνικού» Γ. Βερίτη (1968) και επανεκδόθηκε σε ψηφιακή μορφή μαζί με το ποιητικό κείμενο (2003) από τις εκδόσεις «ΖΩΗ». Εκτός από πολλές παρουσιάσεις του έργου σε διάφορες πόλεις της Ελλάδας, είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι το ορατόριο αυτό παρουσιάστηκε στην Αυστραλία το 1985 από τον μαέστρο John Apeitos.
β. «Θεοφάνεια» (1963). Για σολίστ (σοπράνο, κοντράλτο) και γυναικεία χορωδία, σε κείμενο Ρόδης Ερμά. Ενορχήστρωση Κ. Π. Κυδωνιάτης (1970). Το θέμα του ορατορίου είναι η Βάπτιση του Χριστού. Το έργο παρουσιάστηκε στον Πειραιά στις 20 Ιανουαρίου 1964 και απέσπασε εξαιρετικές κριτικές. Στην ηχογράφηση του έργου (διπλός δίσκος σε βινύλιο), που έγινε στα στούντιο της Columbia, έπαιξαν μέλη της «Κρατικής Ορχήστρας Αθηνών» και διηύθυνε η ίδια η Οικονομοπούλου.
γ. Ελωί – Ελωί (Γολγοθάς, 1964) σε στίχους Στέφανου Μπολέτση. Ημιτελές. Η Έφη Αγραφιώτη θεωρεί ότι «ο απώτερος μουσικός στόχος της συνθέτριας ήταν να αποδώσει με τον ήχο της Βυζαντινότροπο χρώμα. Εκτός της πρόθεσής της, όμως, που διαφαίνεται σε σελίδες χειρόγραφων σημειώσεων και δύο σελίδες με τοποθέτηση βασικών συγχορδιακών στηριγμάτων για το πρώτο μέρος του έργου, τίποτε άλλο δεν συνετέθη» (Ε. Αγραφιώτη, Η μουσική δεν είναι γένους θηλυκού; σ. 160, έκδ. 2004).
δ. Ο Πρωτόκλητος (1974). Για πέντε σολίστ, μεικτή χορωδία, δύο αφηγητές, δύο αφηγηματικούς χορούς (γυναικείο και ανδρικό) και συμφωνική ορχήστρα. Το έργο είναι γραμμένο σε μουσική συνεργασία Κ. Π. Κυδωνιάτη και Ε. Οικονομοπούλου αναφέρεται στον πολιούχο της Πάτρας Απόστολο Ανδρέα τον Πρωτόκλητο. Το κείμενο ανήκει στην συγγραφέα Φανή Παπαγεωργίου, παιδική φίλη της Οικονομοπούλου από το οικοτροφείο των Ουρσουλίνων στο Ναύπλιο. Η διάρκεια του έργου είναι περίπου 90΄. Το Λειτουργικό αυτό δράμα υπήρξε καρπός της γόνιμης συνεργασίας δασκάλου και μαθήτριας. Ο ίδιος ο Κυδωνιάτης σημειώνει: «σε συνεργασία με την Ελένη Οικονομοπούλου» (βλ. Χρήστος Ηλ. Κολοβός, Χρονολογικός Κατάλογος Έργων Κωνσταντίνου Κυδωνιάτη, περιοδικό «Πολυφωνία», τεύχος 4, σελ. 142, 2004). Στα προηγούμενα ορατόρια ο Κ. Κυδωνιάτης έκανε την ενορχήστρωση. Στον «Πρωτόκλητο», του οποίου τη σύνθεση άρχισε η Οικονομοπούλου κατόπιν παροτρύνσεώς του, ο Κ. Κυδωνιάτης φαίνεται πως θέλησε να συν-δημιουργήσει. Το αποτέλεσμα εντυπωσιακό! Το έργο έχει μεγάλες καλλιτεχνικές απαιτήσεις και η παρουσίασή του είναι δύσκολη και πολυδάπανη γι’ αυτό δεν έχει παρουσιαστεί μέχρι σήμερα ολοκληρωμένο. Στο πρόγραμμα συναυλίας της Εθνικής Συμφωνικής Ορχήστρας της ΕΡΤ (19-12-1996) που διηύθυνε ο μαέστρος Angelo Cavallaro, περιλαμβανόταν ένα απόσπασμα από τον «Πρωτόκλητο»: η «Άρια της Μυροφόρου», την οποία τραγούδησε η σοπράνο Μάρθα Αράπη. Ας σημειωθεί επίσης ότι στη βιβλιοθήκη «Λίλιαν Βουδούρη» του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών υπάρχει η παρτιτούρα του ορατορίου «Ο Πρωτόκλητος» και σε μεταγραφή για πιάνο.
Τέλος υπάρχουν δύο ακόμα έργα της Οικονομοπούλου για τρίφωνη γυναικεία χορωδία: η Θ. Λειτουργία του Ιωάννου Χρυσοστόμου και το κοντάκιον Τη Υπερμάχω.
Την πλήρη εργογραφία της Ελ. Οικονομοπούλου έχει συντάξει η μουσικολόγος Δώρα Παναγοπούλου, η οποία αναδίφησε στο αρχείο της συνθέτριας που φυλάσσεται στην αδελφότητα «Ευσέβεια». Η εργογραφία έχει δημοσιευθεί στο βιβλίο της κ. Ευαγγελίας Π. Γεωργουλέα «Ελένη Ν. Οικονομοπούλου, η μουσουργός (1912-1999)», εκδ. ΚΑΛΑΜΟΣ, 2000. Το βιβλίο αποτελεί πραγματικά πολύτιμη μονογραφία για το έργο της συνθέτριας. Παρτιτούρες έργων της Ελ. Οικονομοπούλου υπάρχουν επίσης στην βιβλιοθήκη «Λίλιαν Βουδούρη» του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών και στους φακέλους 317 («Ο Κοινωνικός») και 318 («Φως και Τραγούδι») του Μουσικού Αρχείου Σπύρου Μοτσενίγου στην Εθνική Βιβλιοθήκη.
Σε μια προσπάθεια να γίνουν γνωστά σήμερα τα δημοφιλή στην εποχή τους έργα της Ελ. Οικονομοπούλου, το «Πατραϊκό Ωδείο», σε συνεργασία με την ανιψιά της συνθέτριας Ευδοκία, διοργάνωσε εκδήλωση τιμής και μνήμης στις 5 Απριλίου 2001 στην γενέτειρά της. Τραγούδια και αποσπάσματα από το ορατόριο για τον Άγιο Ανδρέα διασκεύασε για εκκλησιαστικό όργανο και παρουσίασε στην αίθουσα εκδηλώσεων του ωδείου η διευθύντρια κ. Άσπα Ντρέκη-Βικάτου.
Ο γράφων, σε σχετική πρότασή του προς τον Θάνο Μικρούτσικο - στο πλαίσιο του φορέα «Πάτρα Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης 2006» - για την έκδοση ψηφιακού δίσκου με έργα Πατρινών συνθετριών, συμπεριέλαβε και την Ελένη Οικονομοπούλου. Η πρόταση εγκρίθηκε και η πιανίστρια Καλλιόπη Γερμανού μπήκε στο στούντιο και άρχισε να ηχογραφεί. Μεταξύ αυτών και την εισαγωγή από το Ορατόριο «Θεοφάνεια» της Οικονομοπούλου. Ο δίσκος δεν ολοκληρώθηκε με ευθύνη των διαδόχων του Θ. Μικρούτσικου, οι οποίοι ουδέποτε έδωσαν την παραμικρή εξήγηση για τη μη παραγωγή ενός cd που θα αποτελούσε συμβολή στην πατρινή ιστορία, αλλά και την ιστορία της νεοελληνικής μουσικής.
Η συνθετική εργασία της Οικονομοπούλου εντάσσεται στη «δυτικότροπη» αντίληψη. «Η μουσική της σκέψη δεν φαίνεται να ανεγνώριζε συγγένεια προς την Εθνική Σχολή – κυρίαρχο μουσικό ρεύμα της εποχής» (Μιχ. Αδάμης). Η μουσική της γλώσσα ερείδεται στη βάση των κλασσικών Θεωρητικών, αλλά η μουσική της έκφραση, λόγω της αυθεντικότητάς της, καθίσταται διαχρονική. Το έργο της αποτελεί ουσιαστικά, έναν ύμνο στην φωνητική και χορωδιακή μουσική. Μέλημά της η μελωδική συνύπαρξη λόγου και μουσικής, η οποία οδηγεί σε ανώτερες σφαίρες, σ’ έναν Θεανθρώπινο μουσικό κόσμο! Ίσως γι’ αυτόν τον μεγαλόπνοο οραματισμό η Σοφία Σπανούδη έγραψε ότι η Οικονομοπούλου «κάποιες στιγμές διακατέχεται από μπετοβενικής συλλήψεως έμπνευση».

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΑΝΤ. ΑΝΔΡΙΟΠΟΥΛΟΣ

Από το υπό έκδοσιν έργο «Λεξικό Πατρινών Συνθετών»