Παναγιώτης Αντ. Ανδριόπουλος: ΓΙΑ ΤΟΝ ΦΡΑΝΤΣ ΚΑΦΚΑ ΚΑΙ ΤΗΝ "ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΗ" ΤΟΥ (ΒΙΝΤΕΟ)

Παρουσίαση του βιβλίου Παναγιώτη Θωμά «Μια ανέφικτη Ανάσταση – Σχόλιο στη Μεταμόρφωση του Φραντς Κάφκα» (εκδόσεις Αρμός), στο Σπίτι της Κύπρου (9 Απριλίου 2024) 

Του Παναγιώτη Αντ. Ανδριόπουλου 

Αγαπητοί φίλοι, 

Καλησπέρα σας 

Όλοι έχουμε ακούσει τον τελευταίο καιρό θρηνητικές οιμωγές για την οικογένεια στην Ελλάδα: «Καταστρέφεται», «χάνεται», «αποδομείται» και άλλα παρόμοια, με αφορμή το δημογραφικό, τον «κώδικα των ηθικών αξιών» που καταπατάται, το νόμο για τον πολιτικό γάμο των ομοφυλοφίλων κ.ο.κ.

Το δοκίμιο του Παναγιώτη Θωμά «Μια ανέφικτη Ανάσταση – Σχόλιο στη Μεταμόρφωση του Φραντς Κάφκα», έρχεται να μας υπενθυμίσει μετ’ επιτάσεως το προφητικό αυτό – από πολλές πλευρές - κείμενο του Κάφκα. Η μεταμόρφωση του Γκρέγκορ είναι το έναυσμα για την ουσιαστική μεταμόρφωση των μελών της οικογένειας του Γκρέγκορ, η οποία θα εξελίσσεται κωμικοτραγικά, βασανιστικά και ρεαλιστικά μέχρι το τέλος της νουβέλας. Ενώ ο Γκρέγκορ ξυπνά «μεταμορφωμένος» στην πρώτη πρόταση της νουβέλας, ο πατέρας του, η μητέρα του και η πολυαγαπημένη αδελφή του μεταμορφώνονται μπροστά στα μάτια του αναγνώστη. Ο Κάφκα αφηγείται με μια ιδιαίτερη …γλαφυρότητα την αποδόμηση της αγίας οικογένειας στον δυτικό πολιτισμό. 

«Δυνατό και ακμαίο τον θέλουν και τον αναγνωρίζουν [τον Γκρέγκορ] ως μέλος της οικογένειας. Αδύναμο και ανήμπορο δεν τον θέλουν», οι δικοί του, επισημαίνει ο Παναγιώτης Θωμά (σ.18). Όπως ακριβώς είπε ο Χριστός: και εχθροί του ανθρώπου οι οικιακοί αυτού (Ματθ. 10.36). 

Η μάνα, εδώ, αδύναμη να ψελλίσει το παραμικρό προς τον δεσποτικό σύζυγό της – πατέρα. Δεν αντέχει να αντικρίσει τον γιό της μεταμορφωμένο σε ζωύφιο και λιποθυμάει. Κι αυτή η στάση της μάνας απελπίζει ολότελα το γιό. 

Η αδελφή συμπαρίσταται στον αδελφό της, αλλά σταδιακά μεταμορφώνεται σε εξουσιαστικό ον, αφού θέλει αυτή να ελέγχει την όλη κατάσταση, με ισχυρές τάσεις αποκλειστικότητας και εγωτισμού. 

Ο πατέρας πετάει μετά μανίας μήλα στον γιό του – ζωύφιο, στοχοποιώντας τον, καθώς δεν μπορεί να αποδεχθεί την νέα αυτή συνθήκη, που είναι έξω από κάθε λογική. 

Παρ’ όλα αυτά η οικογένεια έπραξε το «καθήκον» της, δηλαδή επέδειξε ανοχή για το ζώο μέλος της. Αλλά και η ανοχή έχει τα όρια της… 

Ο Γκρέγκορ, μη μπορώντας πλέον να ανεχθεί την ανοχή, που δεν είναι εν αγάπη (κατά το «ανεχόμενοι αλλήλων εν αγάπη» του Απ. Παύλου), αποδρά από τον μάταιο τούτο κόσμο, σαν σταυρωμένος, τέλεια εγκαταλελειμμένος, μέσα στο μοναχικό δωμάτιο. Το πτώμα του το βρίσκει η υπηρέτρια… Η οικογένεια δεν δείχνει κανένα ενδιαφέρον ούτε καν για την τυπική φροντίδα του νεκρού. Έχει πάει παρακάτω… Στην εξοχή! Σχεδιάζοντας το μέλλον, χωρίς πια το άχθος – Γκρέγκορ. 

Και ο Παναγιώτης Θωμά κλείνει το δοκίμιο του, όπου ερμηνεύει ολιστικά και συμπεριληπτικά τις όψεις της Μεταμόρφωσης, με ένα ποίημα της αγαπημένης Κικής Δημουλά που είναι λόγος υπέρ του αδυνάτου, του περιθωριοποιημένου και δη του ηλικιωμένου. Με τη γνωστή ειρωνεία της Δημουλά, που μας συγκινεί κατά πως εκφράζεται: «ό,τι δεν είναι άνοιξη είναι γερόντιο πια»! 

Επομένως, ο Κάφκα μας λέει ότι δεν υπάρχει «ιδανική» ούτε «ευτυχισμένη» οικογένεια. Άρα, δεν μπορεί να είναι αυταξία ή ένας «ιερός» θεσμός. Νομίζω πως πρόκειται για μια αέναη σχοινοβασία και είναι, μάλλον, αυτό που ο Κάφκα ορίζει ως «αληθινή πορεία»: «Η αληθινή πορεία ορίζεται από ένα σχοινί, που δεν είναι τεντωμένο ψηλά, αλλά μόλις λίγο πιο πάνω από το έδαφος. Μοιάζει να βρίσκεται εκεί για να γκρεμιστείς και όχι για να το περπατήσεις». 

Στο δοκίμιο του ο Παναγιώτης Θωμά παραπέμπει στη γνωστή ρήση του Μάνου Χατζιδάκι «Όποιος δεν φοβάται το πρόσωπο του τέρατος, πάει να πει ότι του μοιάζει. Και η πιθανή προέκταση του αξιώματος είναι να συνηθίσουμε τη φρίκη, να μας τρομάζει η ομορφιά». Ο Κάφκα με τον Γκρέγκορ – ζωύφιο – τέρας θέτει εκ νέου το δίπολο «η πεντάμορφη [εδώ οικογένεια] και το τέρας». Όμως, η «απάντηση» του Κάφκα στον Χατζιδάκι σίγουρα θα άρεσε στον αγαπημένο μας συνθέτη: «Όποιος διατηρεί την ικανότητα να βλέπει την ομορφιά, δεν γερνάει ποτέ»! Όπως, δεν «γερνάει» και η «Μεταμόρφωση» του Κάφκα, αλλά μας απασχολεί 112 χρόνια μετά τη συγγραφή της. 

Όμως, η αναφορά του Χατζιδάκι στο δοκίμιο του Π. Θωμά με παρέπεμψε κατευθείαν στην «Πόλκα των Εβραίων της Πράγας»: ένα τραγούδι του Μάνου Χατζιδάκι, σε στίχους Νίκου Γκάτσου, από τον κύκλο «Οι μύθοι μιας Γυναίκας». Ο Παναγιώτης Θωμά μας θυμίζει ότι οι τρεις Εβραίες αδελφές του Κάφκα εκτελέστηκαν κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο σε στρατόπεδα συγκέντρωσης. Οπότε ο Χατζιδάκις λες κι έγραψε γι’ αυτές «μια παγωμένη πόλκα και αργή σαν εμβατήριο θανάτου». 

Γράφει στο εσώφυλλο του δίσκου ο Μάνος Χατζιδάκις κατά τρόπο προφητικό: «Οι Εβραίοι υπέφεραν πρώτοι τη βαρβαρότητα του Ναζισμού με τις εξαθλιωμένες αντισημιτικές ιδεοληψίες. Και η ατμόσφαιρα της Πράγας, μια παγερή τοιχογραφία καταδίωξης και απειλής. Οι επιζήσαντες Εβραίοι γέννησαν παιδιά που σπάνε σήμερα με πέτρες τους καρπούς και τις κλειδώσεις νεαρών Παλαιστινίων. Όμως οφείλουμε να μην αγανακτούμε φαρισαϊκά. Γιατί ο φασισμός δεν είναι ιδεολογία. Είναι και συνθέτει το υποανάπτυκτο κομμάτι του εαυτού μας. Μια ευκαιρία χρειάζεται για να φανερωθεί. Οι Εβραίοι σήμερα. Χτες κι αύριο και πολλές φορές, εμείς». 

Ο Χατζιδάκις μας λέει ότι έμαθε τον Κάφκα από τον Γκούσταβ Μάλερ, στα τραγούδια του οποίου θήτευσε. Αλλά σήμερα ο Παναγιώτης Θωμά, μας δίνει τα δικά του τραγούδια, εμπνευσμένα από το έργο του Φρ. Κάφκα, σε στίχους δικούς του και μουσική Χρυσόστομου Σταμούλη και Γιώργου Καλογήρου. 

Θαρρώ πως εμπνεύστηκε από τη σκηνή που η αδελφή του Γκρέγκορ παίζει βιολί, κάνοντας το ζώο Γκρέγκορ να απολαμβάνει στο μέγιστο βαθμό τη μουσική εκπλήσσοντας και τον ίδιο τον εαυτό του! Εδώ έχουμε την μεταμορφωτική δύναμη της μουσικής! Για τον Κάφκα «η Μουσική είναι ο ήχος της ψυχής, η ίδια η φωνή του υποκείμενου κόσμου.» Μας λέει ότι: «Υπάρχει πάθος πίσω από κάθε μορφή τέχνης. Για αυτόν τον λόγο υποφέρεις και παλεύεις για τη μουσική σου … Αλλά στην τέχνη αυτός είναι πάντοτε ο δρόμος. Θα πρέπει ο καθένας να χάσει τη ζωή του για να καταφέρει στο τέλος να την κερδίσει». Έτσι μας παραπέμπει στην αλήθεια του Χριστού: «Ο φιλών την ψυχήν αυτού, απολέσει αυτήν· και ο μισών την ψυχήν αυτού εν τω κόσμω τούτω, εις ζωήν αιώνιον διαφυλάξει αυτήν» (Ιω., 12:25). Ως εκ τούτου, θα ήταν αδύνατον η Καφκική δημιουργία να μην αποτελέσει πηγή μουσικής έμπνευσης. 

Ο σημαντικός Ούγγρος συνθέτης σύγχρονης κλασικής μουσικής και πιανίστας György Kurtág, γεννημένος το 1926, δύο χρόνια μετά τον θάνατο του Κάφκα, συνέθεσε τη διετία 1985-87 το έργο «Kafka-Fragments» για σοπράνο και βιολί, op. 24, διάρκειας μίας ώρας. Συγκαταλέγεται στα μεγαλύτερης διάρκειας έργα του συνθέτη και αποτελείται από 40 συνθέσεις που διαρκούν από λίγα δευτερόλεπτα μέχρι και επτά λεπτά. Βασισμένο σε αποσπάσματα από τα ημερολόγια και τις επιστολές του συγγραφέα Κάφκα, το έργο δεν αποτελεί ένα συνηθισμένο κύκλο τραγουδιών, αν και θεωρητικά θα μπορούσε να χαρακτηριστεί έτσι, αλλά μια αναζήτηση του όλου στο θραύσμα, του μακρόκοσμου στο μικρόκοσμο, του απείρου στο σημείο, και αντίστροφα. Το “Kafka-Fragments”, αν και γραμμένο ως αμιγώς συναυλιακό έργο, φαίνεται σαν να αποζητούσε και τη θεατρική του ύπαρξη, όπως αποδεικνύεται από τις συχνές σκηνικές παρουσιάσεις του έργου. 

Ο Φίλιπ Γκλας (γενν.1937), ο ζωντανός θρύλος της σύγχρονης μουσικής και πρωτοπόρος του μινιμαλισμού, «έντυσε» την «Σωφρονιστική Αποικία», τη σκοτεινή αυτή ιστορία του Κάφκα, με ήχους αντίστοιχα σκληρούς και επίμονους, χρησιμοποιώντας τα έγχορδα με αριστοτεχνικό τρόπο. Μας έδωσε το 2000 μια όπερα δωματίου για μια παλιά σωφρονιστική αποικία, όπου ένας αξιωματικός και ένας επισκέπτης, με αφορμή τον επικείμενο «σωφρονισμό» ενός αναξιοπαθούντος κατάδικου μέσω μιας δαιμονικής μηχανής, ξετυλίγουν μια εξαιρετικά ζοφερή διήγηση γύρω από τα βασικά καφκικά μοτίβα: τη σχέση του ατόμου με την εξουσία, τις έννοιες της δικαιοσύνης και της αδικίας, την τιμωρία, την καταδίκη και τελικά, με έναν ανορθόδοξο τρόπο, την κάθαρση. 

Και το 2014 πάλι ο Φίλιπ Γκλας μας έδωσε την περίφημη «Δίκη», μια αγγλόφωνη όπερα σε δύο πράξεις, βασισμένη στο ομώνυμο μυθιστόρημα του Κάφκα. Αλλά και ο δικός μας σύγχρονος έλληνας συνθέτης Χάρης Βρόντος (γενν. 1951), μας έδωσε πρώτα, σε λιμπρέτο δικό του, την Καφκική «Δίκη» (1997), μια όπερα σε τρείς πράξεις, για σολίστ, χορωδία και ορχήστρα και, ύστερα, την Καφκική «Μεταμόρφωση» ως όπερα δωματίου, σε λιμπρέτο πάλι δικό του και 4 εικόνες με επίλογο, η οποία ανέβηκε από την Εθνική Λυρική Σκηνή το 2016. 

Τώρα, έρχεται από τον Παναγιώτη Θωμά, τον Χρυσόστομο Σταμούλη και τον Γιώργο Καλογήρου ένας πιο προσιτός Κάφκα, μέσα από έναν κύκλο τραγουδιών, με τίτλο «Διάλογοι με τον Κάφκα», που μας παραπέμπουν σ’ αυτό που συνηθίζουμε να λέμε στην Ελλάδα «έντεχνο τραγούδι». 

Κι εδώ, όμως, νομίζω ότι ισχύει αυτό που λέει ο ίδιος ο Κάφκα, σε μια φράση που έχει μελοποιήσει ο György Kurtág: «Κανείς δεν τραγουδά πιο καθαρά, από αυτούς που βρίσκονται βαθιά στην κόλαση: κι αυτό που θεωρούμε τραγούδι των αγγέλων, είναι το δικό τους τραγούδι». 

Κάτι σαν την εξαίσια «Μεταμόρφωση» του Μάνου Χατζιδάκι στις «Μπαλάντες της Οδού Αθηνάς»: Κάτω απ’ την Ακρόπολη χτισμένοι 

είμασταν νεκροί φυλακισμένοι 

ένοχοι κριθήκαμε και ξένοι 

για τη χώρα για την οικουμένη. 

Βγήκαμε παιδιά μιας μάνας χήρας 

είμασταν γεννήματα της μοίρας 

γίναμε εκφραστές μιας βίας στείρας 

μείναμε οι χορδές μισές μιας λύρας. 

....

Θέλω να κλείσω με μια φράση του Κάφκα που θα μπορούσε να την έχει πει και για την «Μεταμόρφωση». Την έγραψε στις 15 Νοεμβρίου 1910: «Δεν θα επιτρέψω στον εαυτό μου να κουραστεί. Θα βυθιστώ στη νουβέλα μου, κι ας φάω τα μούτρα μου». 

Σας ευχαριστώ. 

Παρατίθεται, στη συνέχεια, το βίντεο όλης της εκδήλωσης.