Σάββατο 4 Μαρτίου 2023

ΤΟ ΠΟΛΥΤΙΜΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΗΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΑΣ ΠΑΠΑΣΤΕΦΑΝΟΥ ΓΙΑ ΤΟΝ ΜΠΑΧ


J.S Bach: Ο Μουσικός του Απείρου 
Παναγιώτης Αντ. Ανδριόπουλος 
Η αγαπημένη μας Αλεξάνδρα Παπαστεφάνου μας προειδοποιεί από την πρώτη στιγμή του βιβλίου της ότι δεν ήταν στις προθέσεις της να γράψει ένα μουσικολογικό δοκίμιο. 
Παρ’ όλα αυτά το έγραψε πανηγυρικά, …αλλιώς μουσικολογικά. Φίλη μουσικολόγος από την Αμερική μου έλεγε πρόσφατα ότι η τάση της μουσικολογίας στις μέρες μας δεν είναι η μορφολογική και εξαντλητική ανάλυση των έργων ενός συνθέτη αλλά ούτε και μια επιφανειακή και διεκπεραιωτική ιστορική μουσικολογία. Είναι η ενδελεχής μελέτη και ανάδειξη της φιλοσοφικής, επιστημονικής και καλλιτεχνικής παραγωγής μιας μουσικής, ώστε να ενταχθεί σωστά το μελετώμενο πρόσωπο και να κατανοηθεί, κατά το δυνατόν, η ξεχωριστή περίπτωσή του. 
Και βέβαια πάντοτε πρέπει να ισχύει αυτό που Αλεξάνδρα Παπαστεφάνου εμφαντικά: «Γιατί κάθε εμβάθυνση ή αναζήτηση οφείλει να έχει σαν οδηγό και πυξίδα την πνευματική διαθήκη των προγόνων μας. Μόνον έτσι αναπτύσσεται η κριτική σκέψη που αποτελεί προϋπόθεση κάθε πνευματικής απόλαυσης». 
Η Αλεξάνδρα Παπαστεφάνου στο βιβλίο της για τον Μπαχ μας υποδεικνύει μια ολιστική θεώρηση του συνθέτη που τα περιλαμβάνει όλα: φιλοσοφία, θεολογία, κοσμολογία, μαθηματικά, φυσική, ρητορική, αριθμολογία, αστρονομία και αρχαία ελληνική φιλοσοφία, εβραϊκή παράδοση, νεοπλατωνισμό, φιλοσόφους τους λατινικού μεσαίωνα, μυστικιστικό νεοπλατωνισμό της Αναγέννησης, λουθηρανισμό, ουμανισμό, διαφωτισμό. 
Το βιβλίο της Αλεξάνδρας Παπαστεφάνου είναι σαν μια παρτιτούρα. Δεν περισσεύει τίποτα και η αρχιτεκτονική της είναι αυστηρή και πυκνή. Θέλει γερό υπόβαθρο για να το προσεγγίσεις και φυσικά θίγει ζητήματα που αποτελούν θέματα ολόκληρων μελετών. 
Ήξερα ότι η Παπαστεφάνου είναι μια μεγάλη πιανίστα, αλλά δεν ήξερα ότι είναι και μεγάλη θεολόγος! Αντιλαμβάνομαι, φυσικά, ότι κάτι τέτοιο δεν είναι στις προθέσεις της. Όμως, η απροκατάληπτη προσέγγιση της στον ένθεο Μπαχ, την αναδεικνύει …μοιραία ως θεολόγο. 
Δεν είναι καθόλου αυτονόητο για ένα μουσικό να ενδιατρίβει στην θεολογία του λουθηρανισμού, στο φαινόμενο του ευσεβισμού (που εξορίζει τη μουσική από τη λατρεία), στην μυστικιστική θεώρηση της θρησκείας, στη σχέση κοσμολογίας – θρησκείας – μουσικής και να παραπέμπει στον ιερό Αυγουστίνο, στον Ψευδοδιονύσιο τον Αρεοπαγίτη, στον Θωμά τον Ακινάτη, σε ιησουίτες και δομινικανούς μοναχούς. 
Το βιβλίο της Αλεξάνδρας Παπαστεφάνου είναι αναμφίβολα ένα στέρεο θεολογικό εγχειρίδιο του σήμερα, που αποτελεί κλειδί για την κατανόηση πολλών …παρανοήσεων. 
Στην ερμηνευτική της Παπαστεφάνου για τον Μπαχ συμπλέκονται τα πάντα. Για παράδειγμα η ελληνική αρχαιότητα με τον λουθηρανισμό. Άλλωστε ο Μπαχ, σύμφωνα με την εκπαιδευτική παράδοση της εποχής του, ήταν γνώστης της αρχαίας ελληνικής. 
Και σκέφτομαι ότι δύο υπέροχοι μύθοι της αρχαιότητας γίνονται θέατρο με μουσική (“dramma per musica”) από τον Μπαχ. Η καντάτα 213 («Ο Ηρακλής στο σταυροδρόμι») αποτελείται από αριστουργηματικά αποσπάσματα που χρησιμοποίησε ο σύνθετης και στο περίφημο Χριστουγεννιάτικο ορατόριο. 
Η καντάτα 201 («Η διαμάχη ανάμεσα στον Φοίβο και τον Πάνα») αγγίζει με πολύ χιούμορ ένα θέμα που απασχόλησε τον Μπαχ σε όλη του τη ζωή: τη σχέση της «ελαφριάς» μουσικής με τη σπουδαία μουσική παραγωγή του πνεύματος. Η μουσική του Πάνα είναι διασκεδαστική, χορευτική και διονυσιακή, ενώ του Φοίβου βαθιά συγκινητική και αισθαντική, θέτοντας τη φωνή σε διάλογο με τους μαγικούς μπαρόκ ήχους του flauto traverso και του oboe d’amore. 
Κι αμέσως οδηγούμαστε, από την Αλεξάνδρα Παπαστεφάνου, στα «φτερά των Αγγέλων», δηλαδή στην παραλλαγή 28 από τις περίφημες Παραλλαγές Goldberg, όπου, αναζητώντας αναπαραστάσεις του ουράνιου Χορού των Αγγέλων στη μεσαιωνική εικονογραφία, διαπιστώνουμε την ίδια σχέση με το τραγούδι και τη συνοδεία του, όπως στην αρχαία ελληνική παράδοση: άγγελοι που παίζουν άρπα, λαούτο, ψαλτήρι, κιθάρα, φλάουτο του Πανός, κόρνο ή ταμπούρλο. Παρατηρεί η Αλεξάνδρα Παπαστεφάνου πως «στην πρωτότυπο γραφή αυτής της Παραλλαγή βλέπουμε κι ακούμε τα φτερά των αγγέλων στις υπέροχες τρίλιες. Με ελαφράδα και αυτοπεποίθηση ο Μπαχ πετάει σε δύο κόσμους, μετατρέποντας την εύθραυστη ισορροπία της τρίλιας σε εύρωστη χαρά». 
Κατά τον Πυθαγόρα, «Μουσική των Σφαιρών» ονομάζεται το σύνολο των ήχων που παράγεται από την κίνηση των ουρανίων σωμάτων και αποτελεί την ουράνια αρμονία. Η Αλεξάνδρα Παπαστεφάνου καταλήγει στην διαπίστωση ότι: «Για τον Μπαχ, η Μουσική των Σφαιρών είναι η Μουσική των Αγγέλων και οι Ουρανοί δεν θα πάψουν να αναγγέλλουν τη δόξα του Θεού [πρβ. τον ψαλμικό στίχο: «Οἱ οὐρανοὶ διηγοῦνται δόξαν θεοῦ, ποίησιν δὲ χειρῶν αὐτοῦ ἀναγγέλλει τὸ στερέωμα»] Ο Μπαχ με τη θρησκευτικότητα του, ύμνησε το Άπειρο, που μπορεί να είναι Φως, Αρμονία, δημιούργημα Θεού». 
Κι εδώ μνημονεύω τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη, ο οποίος έλεγε για την Βυζαντινή Μουσική ότι «εάν δεν είναι η μουσική των Ελλήνων, είναι η μουσική των αγγέλων». 
Αλλά αυτό που είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον, επίσης, στον Μπαχ είναι η σύνδεση κοσμικότητας και θρησκείας όπως, συγχωνεύονται αριστουργηματικά, για παράδειγμα, στο περίφημο Magnificat, δηλαδή το Μεγαλυνάριο, όπου οι μουσικές αρμονίες του το καθιστούν διαχρονικό για τα αυτιά και βάλσαμο για την ψυχή. 
Άλλωστε για τον Μπαχ η μουσική είναι οπωσδήποτε η Επιστήμη, που συμβάλλει στην ανάταση προς το άυλο και το υπερφυσικό, αφού ο ίδιος ο Θεός είναι ο γεννήτορας της Μουσικής των Σφαιρών, κατά τον ιερό Αυγουστίνο, αλλά και κατά το βιβλικόν: «Ο Θεός εξεύρε πάσαν οδόν επιστήμης». 
Νομίζω πως το βιβλίο της Αλεξάνδρας Παπαστεφάνου συμπυκνώνει ποιητικά ο Νίκος Καρούζος στο ποίημα του: Του Ιωάννη Σεβαστιανού Μπαχ Ανωφέρεια
Άνοιξη φθινόπωρο καλοκαίρι χειμώνας 
ο Μπαχ ανεβαίνει πάντα στους αιθέρες 
γελαστός άγγελος του δρυμού 
μεγάλος ιδιοκτήτης 
ο Μπαχ ανεβαίνει την ουράνια σκάλα 
ιερέας των ήχων απ’ τη βροχή νεότερος 
αγιόκλημα φυτρωμένο στ΄ όργανο της εκκλησίας 
η θαλπωρή μες στην ανάγκη του θεού μεγάλη. 
Παντρεύει τις φωνές με την καθαρότητα 
περ΄ από κάθε εποχή πετά νομίσματα χρυσά στους λυπημένους 
δείχνοντας την ειρήνη 
ψηλά στα γαλανά τ’ αμπέλια ψηλά στον ηδυόνειρο χρόνο της λησμονιάς. 
Άγγελος της πηγής μοιράζει το νερό σε τόσους διψασμένους 
κόβει με γαλανή ρομφαία τον καιρό 
κι ανοίγει τ’ άσπιλα φτερά ως την έλπιση. 
Βλέπω τους ήλιους είναι σταλαγμένοι σ’ ένα βόρειο κορμί 
τη θλίψη κομίζοντας των άστρων.
Αναμφισβήτητα, όπως αποδεικνύει περίτρανα η Αλεξάνδρα Παποαστεφάνου, ο Μπαχ είναι ο απόλυτος ορισμός της Musica Poetica. Έχουμε συνδέσει την «Μουσική Ποιητική» με τον Στραβίνσκυ, αλλά και ο Στραβίνσκυ τον Μπαχ αναγνωρίζει ως την πρώτη αρχή. 
Αυτή η Μουσική Ποιητική του Μπαχ φοράει κατάσαρκα αυτό το «αίσθημα της αιωνιότητας», που λέει ο Σεφέρης. Επομένως το αιώνιο είναι και άπειρο, αφού δεν περιορίζεται στο κτιστό, αλλά το προσλαμβάνει και το μεταμορφώνει. Ο ίδιος ο Μπαχ μας λέει ότι «ο καλύτερος χρόνος είναι ο χρόνος του Θεού». Ποιού Θεού; Του άχρονου και εν χρόνω εισβάλλοντος στην ιστορία. Το μυστήριο που υπηρετεί ο Μπαχ είναι ακριβώς αυτό της ενανθρώπισης του Θεού. Αυτού που ενώ είναι άπειρος, λαμβάνει σάρκα και ζει ανάμεσά μας ως Θεάνθρωπος! 
Και ο Μπαχ με τις δεκάδες των θρησκευτικών έργων του, δημιούργησε έναν λειτουργικό χρόνο, δηλαδή τον εορταστικό κύκλο του ενιαυτού, για να υμνήσει ακριβώς την ενανθρώπιση. 
Δεν γράφει μια αφηρημένου τύπου ή συγκριτιστική θρησκευτική μουσική, αλλά μια πολύ συγκεκριμένη, που αφορά στις λειτουργικές ανάγκες της Εκκλησίας του, η οποία εν χρόνω πορεύεται προς το άπειρο. Η μουσική του, στο μεγαλύτερο μέρος της, είναι μια λειτουργική μουσική, που γραφόταν για να ψαλεί στην Εκκλησία. Σημειώνει θαυμάσια η Αλεξάνδρα Παπαστεφάνου: «Μπορούμε να φανταστούμε το θάμβος των πιστών στον Ναό του Αγίου Θωμά της Λειψίας, τη φορτισμένη ατμόσφαιρα και την κορύφωση της κατάνυξης που συνόδευε το σχεδόν κινηματογραφικό ξετύλιγμα των Παθών». 
«Ποιο μουσικό έργο αγαπάτε;», ρώτησαν τον μεγάλο σκηνοθέτη Αντρέι Ταρκόφσκι: 
"Τα Κατά Ματθαίον Πάθη του Μπαχ", απάντησε. 
Στις 29 Δεκεμβρίου του 1986, ο Ταρκόφσκι άφησε την τελευταία του πνοή στο Παρίσι, ακούγοντας από ένα ταπεινό πικάπ τα «Κατά Ματθαίον» Πάθη του Ιωάννη Σεβαστιανού. Κατά τη μαρτυρία φίλου του τις τελευταίες του εβδομάδες ζητούσε μονάχα «Μπαχ! Μπαχ! Μπαχ!» 
Πολύ σωστά επισημαίνει, επίσης, η Αλεξάνδρα Παπαστεφάνου ότι «οι σύγχρονοι του Μπαχ αδυνατούσαν να συμπάσχουν με την αγωνία του, που αφορούσε τη μεταρρύθμιση της εκκλησιαστικής μουσικής. Ο ορθολογισμός είχε απομακρύνει τους περισσότερους από την καθιερωμένη εκκλησιαστική ζωή και πρακτική [μήπως κάτι ανάλογο δεν συμβαίνει και στον καιρό μας;]. Εν τω μεταξύ η προτεσταντική εκκλησία είχε οχυρωθεί πίσω από το Δόγμα και η μόνη ανεκτή μορφή θρησκευτικότητας εκτός εκκλησίας ήταν ο Ευσεβισμός, στον οποίο η μουσική δεν είχε θέση». Κάτι ανάλογο συνέβη και στην Ελλάδα τις προηγούμενες δεκαετίες, με τα κινήματα του ευσεβισμού να βλέπουν με περισσή καχυποψία την κεντρική θέση της μουσικής στη λατρεία. 
Ο Μπαχ, όμως, πίστευε βαθιά στην ιερότητα της τέχνης της μουσικής και στην θεϊκή καταγωγή της. Γι’ αυτό και έλεγε: «Όπου υπάρχει αφοσιωμένη (στο Θεό) μουσική, εκεί είναι παρούσα και η Χάρη του». Για τον Μπαχ η μουσική στην Εκκλησία οφείλει να έχει ως πρότυπο την αρμονία των ουρανών. 
Η Αλεξάνδρα Παπαστεφάνου σημειώνει κατηγορηματικά: «Η θρησκευτική σκέψη υπήρξε το διάπυρο κέντρο της ζωής του Μπαχ. Η μουσική και η θεολογία είναι αδιαχώριστες στο έργο του και συγκλίνουν σε ένα μυστικιστικό επίπεδο». 
Ο Max Reger είπε ότι «Ο Μπαχ είναι η αρχή και το τέλος όλης της Μουσικής», κάτι σαν το Θεό που είναι το άλφα και το ωμέγα, η αρχή και το τέλος. 
Ο Debussy είπε ότι «Ο Μπαχ είναι ένας καλόκαρδος θεός, στον οποίο όλοι οι μουσικοί οφείλουν να προσεύχονται για να ξεφύγουν από τη μετριότητα». 
Δύο ευρωπαίοι μαθηματικοί, χρησιμοποιώντας έναν ηλεκτρονικό υπολογιστή και τη σχετική θεωρία του μεγάλου εκείνου αυστριακού μαθηματικού Κουρτ Γκέντελ, κατάφεραν να αποδείξουν μαθηματικά την ύπαρξη του Θεού! 
Το κατόρθωμα των δύο Ευρωπαίων μαθηματικών, του Γερμανού Κρίστοφ Μπεντζμίλερ (Christoph Benzmüller) και του Αυστριακού Μπρούνο Βολτσενλόγκελ Παλέο (Bruno Woltzenlogel Paleo), ήταν ότι κατάφεραν να αναπαραστήσουν τα αξιώματα του Γκέντελ και τους συλλογισμούς του με μαθηματικά σύμβολα. Στη συνέχεια, με τη βοήθεια εξειδικευμένου λογισμικού που χειρίζεται έννοιες λογικής σε ηλεκτρονικό υπολογιστή, μπόρεσαν αφενός μεν να διαπιστώσουν ότι τα αξιώματα δεν περιέχουν κρυφές αντιφάσεις και αφετέρου να επιβεβαιώσουν την απόδειξη του θεωρήματος. 
Όμως, κι αν ακόμα οι μαθηματικοί με τη λογική αποδεικνύουν ότι υπάρχει Θεός, πρέπει να σκεφτούμε ότι κατά τους Πατέρες της Εκκλησίας: «Ἄπειρον τό θεῖον καί ἀκατάληπτον· καί τοῦτο μόνον αὐτοῦ καταληπτόν, ἡ ἀπειρία καί ἀκαταληψία». Ο Μπαχ αυτή την απειρία και την ακαταληψία ύμνησε. 
Οπότε επιτρέψτε μου την κατ’ αναλογίαν παράφραση: Άπειρος ο Μπαχ και ακατάληπτος. Και τούτο μόνον καταληπτόν, η απειρία και ακαταληψία αυτού.

Ομιλία κατά την παρουσίαση του βιβλίου της Αλεξάνδρας Παπαστεφάνου, J.S.Bach: Ο Μουσικός του Απείρου των εκδόσεων Παπαγρηγορίου-Νάκας. Απολλώνιο Ωδείο, Σάββατο 4 Μαρτίου 2023. 


Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου