Η "ΕΞΟΔΟΣ" ΤΗΣ ΠΟΛΥΤΡΟΠΗΣ ΦΕΝΙΑΣ ΠΑΠΑΔΟΔΗΜΑ

Του Παναγιώτη Αντ. Ανδριόπουλου

Η «Έξοδος» της Φένιας Παπαδόδημα, που παρουσιάζεται τα Δευτερότριτα του Δεκεμβρίου στο θέατρο ΕΛΕΡ (Φρυνίχου 10, Πλάκα), είναι μια Μουσική Ποιητική για την Μικρασία, βασισμένη σε: αποσπάσματα από το οδοιπορικό του Γιώργου Σεφέρη «Τρεις μέρες στα μοναστήρια της Καππαδοκίας», γράμματα από την αλληλογραφία του με τον Ζήσιμο Λορετζάτο 1948-1968, αναφορές στο ημερολόγιο της Σόφης Μανουσάκη Αναστασιάδη «Μνήμες Καππαδοκίας», καθώς και αληθινές μαρτυρίες προσφύγων από την έκδοση «Έξοδος» του Κέντρου Μικρασιατικών σπουδών. 

Η Φένια Παπαδόδημα έχει γράψει την μουσική και τα τραγούδια που συνομιλούν με τους ψηφιακούς πίνακες του Γιώργου Κόρδη, οι οποίοι δημιουργούνται μπροστά στα μάτια του θεατή σε μία μεγάλη οθόνη. 

Πάντα μία «Έξοδος»! Από αυτήν του Αβραάμ (εἶπε Κύριος τῷ ῞Αβραμ· ἔξελθε ἐκ τῆς γῆς σου καὶ ἐκ τῆς συγγενείας σου καὶ ἐκ τοῦ οἴκου τοῦ πατρός σου καὶ δεῦρο εἰς τὴν γῆν, ἣν ἄν σοι δείξω) και των Εβραίων από την Αίγυπτο (ως Πάσχα) μέχρι την ηρωϊκή του Μεσολογγίου και την τραγική της Μικρασίας… 

Τα μεγάλα μεγέθη εξέρχονται αενάως πάση τη κτίσει, νομίζω ως αχώρητα! 

Συχνά η «Έξοδος» είναι υπόθεση απωλείας, αλλά τελικά πρόκειται για σπόρο, σύμφωνα με την …διεθνή πλέον ρήση του Ντίνου Χριστιανόπουλου: «και τι δεν κάνατε για να με θάψετε / όμως ξεχάσατε πώς ήμουν σπόρος». 

Έξοδος – σπόρος, λοιπόν. Και παραμυθία κι απαντοχή η παράσταση της Φένιας Παπαδόδημα. «Με λογισμό και μ’ όνειρο». Και πάντοτε εξερχόμενη προς υπάντησιν μας η Φένια. 

Την γνώρισα ως Νάστενκα στις «Λευκές Νύχτες» του Ντοστογιέφσκι και ως Μαργαρίτα στον «Φάουστ», δύο παραγωγές του ΔΗΠΕΘΕ Πάτρας. Μετά την είδα να τραγουδάει Μαρία Πολυδούρη σε ρυθμούς …μπλούζ και Όμηρο σε ρυθμούς …ραπ! Η φίλη Φένια Παπαδόδημα, ως ηθοποιός και μουσικός, προτείνει μια τελείως διαφορετική ανάγνωση των «κλασσικών», που αγγίζει, όμως την ουσία του λόγου: αρχαιοελληνικού και σύγχρονου.
Θυμάμαι εδώ ένα απόσπασμα διαχρονικής συνέντευξης που μου παραχώρησε για το περιοδικό «το δόντι».

- Στο Θέατρο «Φούρνος» προτείνεις μια «αιρετική» μουσική παράσταση, βασισμένη στη «Νέκυια», στη γνωστή μετάφραση του Δημήτρη Μαρωνίτη. Αφηγείσαι μουσικά Όμηρο χρησιμοποιώντας αφρικάνικη μουσική! Πραγματικά, εξαιρετικά απίθανη μίξις…

ΑΠ: Η μουσική αφήγηση που ήταν αποκλειστική υπόθεση των ραψωδών στην αρχαιότητα, διασώζεται σήμερα μόνο στην Αφρική από τους αφρικανούς παραμυθάδες griots. Αυτοί είναι σχεδόν ημίθεοι, οι οποίοι μεταφέρουν την ιστορία των γενεών μέσα από την προφορική παράδοση, με τη συνοδεία της αφρικανικής άρπας cora. Με αυτόν τον τρόπο μεταφέρεται η ιστορία των λαών αυτών. Πρόκειται για λόγο έμμετρο, όπως και στην Οδύσσεια. Εκεί έχουμε δακτυλικό εξάμετρο. Στην Αφρική τα 6/8 των griots είναι ουσιαστικά το ίδιο, αρκεί ο λόγος να τοποθετηθεί σε μια διαφορετική ταχύτητα. Στον δυτικό πολιτισμό –στην προκειμένη περίπτωση έχει επικρατήσει η γερμανική αντίληψη- κυριαρχεί η άποψη ότι ο λόγος της ραψωδίας ήταν αργός και στομφώδης. Δηλαδή το δακτυλικό εξάμετρο «μεταφράστηκε» σε κάτι βαρετό. Έτσι όμως δεν μπορεί ν’ ακούσει κανείς ραψωδία και σκεφθείτε ότι οι αρχαίοι σε μια βραδυά έλεγαν τρεις ραψωδίες!

- Προτείνεις, λοιπόν, λόγο, ρυθμό και μελωδία σε μια αρμονική συνύπαρξη για την απόδοση της ραψωδίας.
ΑΠ: Ο ίδιος ο Όμηρος δίνει την απάντηση, όταν βάζει τον Αλκίνοο να λέει στον Φήμιο: «ξέρεις να ιστορείς σαν αοιδός με άρτια γνώση». Η ιστόρηση είναι καθαρά ρυθμική και μουσική δουλειά. Ο ραψωδός ήταν πιο κοντά στον μουσικό παρά στον ηθοποιό. Σήμερα προσεγγίζουν τα κείμενα αυτά κυρίως οι ηθοποιοί, δυστυχώς, και τα αντιμετωπίζουν με τρόπο ψυχολογικό, που δεν έχει σχέση με την τέχνη του αοιδού. Ρυθμός και μουσική γεννάει τη συγκίνηση και αυτή είναι η ιδιαιτερότητα των αρχαίων Ελλήνων. Στα αρχαία η γραμματική ήταν άμεσα συνδεδεμένη με τη μουσική, ενώ στα λατινικά η δομή έχει να κάνει με τα μαθηματικά. Δεν μου είχε περάσει από το μυαλό το μεγαλείο αυτό! Οι ίδιες οι λέξεις έχουν ρυθμό και μουσικότητα μέσα τους, αρκεί να το ανακαλύψεις αυτό. Άρα όλη αυτή η υπόθεση δεν είναι θέατρο, είναι μουσική.

- Και χρησιμοποιείς την αφρικανική ραπ γιατί νομίζεις ότι είναι πιο κοντά στην αρχαιοελληνική αντίληψη για τη μουσική αφήγηση; Ο H. Eideneir λέει ότι το ραπ θα μπορούσε να είναι μια συντόμευση του «ραψωδία» και να αποτελεί τη συνέχεια της σύνθεσης λέξης, μέλους και ρυθμού.
ΑΠ: Οι griots διηγούμενοι την ιστορία των προγόνων πηγαίνουν από το λόγο στο τραγούδι, δηλαδή η αφήγηση περιέχει εναλλαγή ρυθμών. Ρυθμός και μουσικότητα καθοδηγούν τη συγκίνηση. Στην παράσταση που ανεβάζουμε υπάρχει αναφορά στη ραπ. Πρέπει εδώ να εξηγήσω πώς προκύπτει. Στη Σενεγάλη όταν κάποιος άνθρωπος έχει ψυχική αρρώστια με συνέπεια την κοινωνική του απομόνωση, η οικογένειά του ή ο ίδιος, αποφασίζει την θεραπεία του μ’ ένα παράδοξο για μας όσο και πολυδάπανο τρόπο: Γίνονται για τον ασθενή θεραπευτικές τελετές για μία εβδομάδα, μέσα από τις οποίες αυτός αρχίζει να επικοινωνεί –διά της ιστορίας- με τα πνεύματα των προγόνων. Πρόκειται για μια διαδικασία εκδήλωσης της φωνής των προγόνων, στην οποία συμμετέχει και το σώμα. Το πνεύμα που εκδηλώνεται, εκφράζεται μέσα από τα σώματα των ανθρώπων για να εξισορροπήσει τη θέση του ατόμου στην κοινωνία, κι αυτό είναι ραπ.

- Άρα rap και griots βρίσκονται σε άμεση σύνδεση και η μέθοδος θεραπείας των ανθρώπων είναι η αφήγηση της ιστορίας. Εκπληκτικό!
ΑΠ: Ακριβώς. Τίποτα εδώ δεν είναι τυχαίο. Τίποτα δεν είναι στα χέρια κάποιου ακαδημαϊκού, εγκεφαλικού ερευνητή, ο οποίος αποφαίνεται για πράγματα που υπερβαίνουν τους ανθρώπους. Αυτό θέλω να βροντοφωνάξω με την παράστασή μου. Ότι όλα αυτά δεν έχουν καμία σχέση με τη δυτική διανοητική αντίληψη των πραγμάτων.

- Το λές αυτό εσύ που σπούδασες στο Παρίσι και εκεί ήρθες για πρώτη φορά σε επαφή, με την αφρικανική παράδοση… Αυτό το είδος θεάτρου, της μουσικής αφήγησης, δεν το εισήγαγε στην Ευρώπη ο μεγάλος Πήτερ Μπρούκ;
ΑΠ: Αυτός μας έχει εμπνεύσει! Έφερε στην Ευρώπη ανθρώπους από όλα τα μέρη της γης, προσπαθώντας να διασώσει την επαφή μας με μεγάλες παραδόσεις, στον αντίποδα του ψυχρού, καπιταλιστικού κόσμου. Και μας εκπλήσσει η σεμνότητα που τον διακρίνει ενώ κάνει τόσο σπουδαία πράγματα!

- Το θέμα της «Νέκυιας» είναι το ταξίδι του Οδυσσέα και των συντρόφων του στον Άδη. Δεν νιώθεις βάρος που επιλέγεις να διαχειριστείς το θέμα της καθόδου στον Άδη;

ΑΠ: Αυτή η κάθοδος συνδέεται, κυρίως, με την κατάδυση στο υποσυνείδητο του καθενός από μας. Δεν πρόκειται για τον βιολογικό θάνατο, αλλά για πνευματικό, θα λέγαμε, θάνατο που αφορά στην συνειδησιακή κατάσταση του ανθρώπου. Είναι ένα είδος ψυχανάλυσης που συνδέεται άμεσα με τους ζώντες και τεθνεώτες, με όλα τα όντα που μας αφορούν.