ΥΠΟΜΝΗΜΑΤΙΖΟΝΤΑΣ ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ ΤΟΥ ΕΛΥΤΗ ΣΤΟΝ "ΜΙΚΡΟ ΝΑΥΤΙΛΟ"

Ο Π ρ ο β ο λ έ α ς γ' από τον Μικρό Ναυτίλο του Ελύτη

Του Παναγιώτη Αντ. Ανδριόπουλου

Στο έργο του «Ο Μικρός Ναυτίλος» (1985) ο Οδυσσέας Ελύτης έχει μια πρωτότυπη και ενδιαφέρουσα διάταξη, που διαφέρει αισθητά από άλλες ποιητικές συλλογές του.

Ανάμεσα στα …ευρήματα του ποιητή είναι και ο «Προβολέας». Πρόκειται για κάποιες ζοφερές σκηνές από την ελληνική ιστορία διαχρονικά. Αρχαία Ελλάδα, Βυζάντιο, Επανάσταση του 1821, Νεώτερη Ελλάδα.

Αυτές οι σκηνές, τις οποίες προβάλλει ο Ελύτης, καταδεικνύουν την κακοδαιμονία, θα λέγαμε, του Ρωμαίηκου, που έχει στο …αίμα του τον εμφύλιο και τον διχασμό. Ένα ιστοριογράφημα της σχεδόν τρισχιλιετούς εμφύλιας βίας, συχνά φονικής, με εξοστρακισμούς αντιπάλων, καταδίκες σε θάνατο, εκτελέσεις.

Στον Προβολέα α’ μας δίνει την ένα «απάνθισμα» της ελληνικής συνέχειας. Οι επόμενοι «Προβολείς» είναι αυστηρά θεματικοί.

Ο Π ρ ο β ο λ έ α ς  γ'  είναι αφιερωμένος στο Βυζάντιο.

Πρόκειται για επτά σκηνές, που αφορούν σε ισάριθμα φονικά, συντελεσμένα από βυζαντινούς αυτοκράτορες με στόχο – τι άλλο; - την εξουσία.

Οι σκηνές αυτές παρατίθενται με χρονολογική σειρά και καλύπτουν την περίοδο από τον 4ο αιώνα έως τον 13ο, δηλαδή σχεδόν όλη την περίοδο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.

Σκηνή πρώτη: Ο πρώτος χριστιανός βασιλεύς Κωνσταντίνος δίνει διαταγή να συλλάβουν και θανατώσουν τον ίδιο του το γιο Κρίσπο.

Εδώ ο Ελύτης χαρακτηρίζει τον Μέγα Κωνσταντίνο ως πρώτο χριστιανό βασιλέα, κάτι που συναντάμε στην υμνογραφία της εορτής του Μ. Κωνσταντίνου: «Πρῶτος, Βασιλεὺς Χριστιανῶν, παρὰ τοῦ Θεοῦ, Κωνσταντῖνε, τὸ σκῆπτρον ἔλαβες…» (στιχηρό Αποστίχων Μ. Εσπερινού).

Αυτός ο χαρακτηρισμός του Ελύτη δίνει έμφαση στην πράξη του Κωνσταντίνου, δηλαδή στο φόνο του γιού του Κρίσπου,

Το 326 μ.Χ. ο Κρίσπος σε νεαρότατη ηλικία εκτελείται στην Πούλα (Κροατία) κατά διαταγή του ίδιου του του πατέρα. Είχε συμβάλει καθοριστικά στη νίκη του πατέρα του κατά του αντιπάλου του Λικινίου. Παρότι νέος είχε διαγράψει ήδη μια ξεχωριστή στρατιωτική πορεία.

Απολύτως ικανοποιητική εξήγηση των αιτίων που οδήγησαν στο τραγικό γεγονός δεν έχει δοθεί. Αιώνες μετά δύο ιστορικοί, ο Ζώσιμος τον 6ο αιώνα και ο Ιωάννης Ζωναράς τον 12ο αιώνα, μας δίνουν μια εξήγηση, η οποία ανεπισήμως έχει καθιερωθεί ως η επίσημη ερμηνεία της ανεξήγητης πράξης του Κωνσταντίνου.  Έχει να κάνει με την γυναίκα του Κωνσταντίνου, την Φαύστα, η οποία συκοφάντησε τον Κρίσπο (γιό από μια παλλακίδα) στον πατέρα του ότι τάχα της επιτέθηκε για να την βιάσει. Ο Κωνσταντίνος έπεσε στην παγίδα και διέταξε την εκτέλεσή του. Όταν αποκαλύφθηκε η πλεκτάνη της Φαύστας εκτελέστηκε και αυτή στο λουτρό της.

Ο Ελύτης μένει στο γεγονός ότι ο Κωνσταντίνος «δίνει διαταγή να συλλάβουν και θανατώσουν τον ίδιο του το γιο Κρίσπο». Φόνος υιού από τον πρώτο χριστιανό βασιλέα!

Σκηνή δεύτερη: Άνθρωποι του Ηράκλειου έχουν οδηγήσει στα βασανιστήρια τον ανεψιό του Θεόδωρο και το νόθο γιο του Αδαλάριχο. Τους κόβουν τη μύτη, τα χέρια και το δεξί πόδι.

Εδώ ο Ελύτης αναφέρεται στην – κατά τους ιστορικούς - δεύτερη συνωμοτική δραστηριότητα κατά του αυτοκράτορα Ηρακλείου που οργανώθηκε κοντά στα τέλη του 637 μ.Χ. Βασικός υποκινητής της ήταν ο νόθος γιος του Αταλάριχος, ο οποίος είχε ως συνεργάτες τον μάγιστρο Θεόδωρο - που ήταν γιος του αδερφού του Ηρακλείου, Θεοδώρου - τον ισχυρό αρμένιο στρατηγό Δαβίδ Ζαχαρούνι και άρχοντες της Κωνσταντινούπολης. Για τους λόγους που ώθησαν τους παραπάνω επιφανείς άνδρες της αυτοκρατορίας να συσπειρωθούν εναντίον του ηγεμόνα δεν υπάρχει κάποια αναφορά στις πηγές. Φαίνεται ότι η συγκεκριμένη ανατρεπτική κίνηση ήταν από τις πιο σημαντικές εκδηλώσεις αντιπάθειας των Βυζαντινών απέναντι στη δεύτερη οικογένεια του αυτοκράτορα.

Ωστόσο, τα ανατρεπτικά πλάνα τους έγιναν γνωστά στον αυτοκράτορα πριν να υλοποιηθούν, καθώς ένας κουράτορας που βρέθηκε σε σύσκεψη των συνωμοτών, έσπευσε να καταγγείλει την ανατρεπτική δράση τους στον Ηράκλειο, ο οποίος, χωρίς καμία καθυστέρηση, διέταξε τη σύλληψη όσων εμπλέκονταν στην υπόθεση. Οι βασικοί υποκινητές τιμωρήθηκαν με αυστηρές κυρώσεις: στον νόθο γιο του Ηρακλείου επιβλήθηκαν οι ποινές της ρινότμησης, της αποκοπής του δεξιού χεριού και της εξορίας στην Πριγκιπόννησο˙ ο ανιψιός του Θεόδωρος υπέστη τους ίδιους ακριβώς ακρωτηριασμούς και εξορίστηκε στη νήσο Γαυδομελέτην, όπου ο τοπικός διοικητής έλαβε εντολή να κόψει και ένα από τα πόδια του.

Και σ’ αυτή την «σκηνή» έχουμε εμπλοκή συγγενών, οι οποίοι εδώ υφίστανται ακρωτηριασμό. Ο Ελύτης παραθέτει το γεγονός της τιμωρίας  χωρίς να αναφέρει λόγους και αιτίες. Τον …ξαφνιάζει, μάλλον, η βαναυσότητα.

Σκηνή τρίτη: Αφού έχει τυφλώσει τον ανήλικο γιο της Κωνσταντίνο, η Ειρήνη η Αθηναία αναγορεύει Μέγα Λογοθέτη τον ευνούχο Σταυράκιο.

Ένα ακόμα βυζαντινό στιγμιότυπο, με πρωταγωνίστρια την αυτοκράτειρα που πρωτοστάτησε στην αναστήλωση των εικόνων, την Ειρήνη την Αθηναία.

Η πολιτική παντοδυναμία του ευνούχου, πατρικίου και λογοθέτη του δρόμου Σταυρακίου θα πρέπει να τοποθετηθεί χρονικά από το 782 έως το 797. Φαίνεται ότι ήταν έμπιστος της αυτοκράτειρας και γι’ αυτό διορίστηκε σε μια θέση, μέσω της οποίας μπορούσε να έχει τον απόλυτο έλεγχο της διακυβέρνησης της αυτοκρατορίας.

Το Σάββατο 15 Αυγούστου του 797 άνθρωποι της Ειρήνης της Αθηναίας τύφλωσαν τον γιό της, αυτοκράτορα Κωνσταντίνο ΣΤ’ στην Πορφύρα, στο δωμάτιο των ανακτόρων, στο οποίο είχε γεννηθεί, αποσκοπώντας στον θάνατό του, ύστερα από εντολή της μητέρας του και των συμβούλων της. Τα σχετικά στοιχεία που παραθέτει ο βυζαντινός χρονογράφος Θεοφάνης σχετικά με τη συνωμοσία που οργάνωσε η Ειρήνη η Αθηναία και οι συνεργάτες της έχουν στο σύνολό τους αμφισβητηθεί από την σύγχρονη ιστορική έρευνα.

Ο Ελύτης, όμως, φαίνεται πως υιοθετεί την εκδοχή του Θεοφάνη, που είναι και η επικρατέστερη, προβάλλοντας άλλο ένα παράδειγμα – προς αποφυγήν – στην αλυσίδα της αιματοβαμμένης ιστορίας του Βυζαντίου.

Σκηνή τέταρτη: Τον ερωμένο της Ιωάννη Τσιμισκή οδηγεί κρυφά η Θεοφανώ στα συζυγικά δώματα του Παλατιού για να δολοφονήσει τον Νικηφόρο Φωκά.

Η Θεοφανώ υπήρξε σύζυγος αρχικά του Ρωμανού Β΄ και στη συνέχεια σύζυγος του Νικηφόρου Φωκά.

Η Θεοφανώ, κρίνοντας ότι ο Φωκάς με τα αυστηρά μέτρα του προκαλούσε λαϊκή δυσαρέσκεια, συνωμότησε με τον εραστή της Ιωάννη Τσιμισκή να τον σκοτώσουν και να αναλάβει αυτός τη διακυβέρνηση ως νέος σύζυγός της. Ο τότε Πατριάρχης δήλωσε στον Τσιμισκή, ότι δεν θα τον έχριζε αυτοκράτορα, αν δεν απομάκρυνε τη Θεοφανώ από το παλάτι. Προκειμένου ο Τσιμισκής να αποφύγει το προφανές σκάνδαλο, την αποκήρυξε και την έκλεισε σε μοναστήρι.

Ο Νικηφόρος Φωκάς ήταν θείος του Ι. Τσιμισκή. Και εδώ ένας φόνος συγγενικός.

Ο Ελύτης εδώ με λίγες λέξεις σκηνοθετεί. Φανταζόμαστε αυτό που γράφει. Την Θεοφανώ να οδηγεί κρυφά τον ερωμένο της στα συζυγικά δώματα για να δολοφονήσει τον αυτοκράτορα και να συνεχίσει να είναι η ίδια αυτοκράτειρα.

Σκηνή πέμπτη: Μέσα στην εκκλησία, την ώρα που γίνεται μνημόσυνο για τον αυτοκράτορα Θεόδωρο Λάσκαρι, ο Μιχαήλ Παλαιολόγος δολοφονεί τον ανήλικο Ιωάννη Δ' και παίρνει τη θέση του.

Η σκηνή αυτή ιστορικά δεν είναι ακριβώς έτσι όπως την περιγράφει ο ποιητής.

Ο Μιχαήλ Η’ Παλαιολόγος δεν δολοφόνησε τον ανήλικο Ιωάννη Δ’ αλλά τον τύφλωσε, όταν ήταν 11 χρονών! Ο Ιωάννης είχε διαδεχθεί, σε ηλικία μόλις 7 ετών, τον πατέρα του Θεόδωρο Β’ Δούκα Λάσκαρι, τον λόγιο αυτοκράτορα της Νικαίας.

Ο Ελύτης γράφει ότι κατά την διάρκεια του μνημοσύνου του Λάσκαρι, μέσα στην εκκλησία, ο Μιχαήλ Παλαιολόγος δολοφονεί τον Ιωάννη.

Σε κάθε περίπτωση, η βία για την εξουσία εκδηλώνεται και εδώ με τρόπο τραγικό.

Σκηνή έκτη: Στον εωθινό των Χριστουγέννων, ο Μιχαήλ Τραυλός, βοηθημένος από άλλους έξι συνωμότες, σκοτώνει τον ευεργέτη του αυτοκράτορα Λέοντα τον Ε'.

Ο παλιός συναγωνιστής του Λέοντα κατά την στάση του Βερδάνη Μιχαήλ, οργάνωσε συνωμοσία κατά του αυτοκράτορα, αποκαλύφθηκε όμως, καταδικάστηκε σε θάνατο και φυλακίστηκε στο παλάτι. Ο Λέων υπέκυψε στις παρακλήσεις της γυναίκας του Θεοδοσίας και δεν τον θανάτωσε αμέσως, καθώς ήταν προπαραμονή Χριστουγέννων.

Όμως, τα χαράματα της ημέρας των Χριστουγέννων οι συνωμότες, ντυμένοι ως ιερείς και έχοντας κρύψει κάτω από τα ράσα τα ξίφη τους, αναμείχθηκαν με τους κληρικούς που θα τελούσαν τη λειτουργία των Χριστουγέννων στο ανακτορικό παρεκκλήσι του Αγίου Στεφάνου και έτσι εισήλθαν σε αυτό, περιμένοντας να έρθει ο αυτοκράτορας για να παρακολουθήσει τη λειτουργία. Επειδή έκανε δριμύ κρύο και είχε καλυμμένο το κεφάλι του, οι συνεργάτες του Μιχαήλ δεν μπόρεσαν να διακρίνουν ποιος ήταν ο Λέων και γι’ αυτό επιτέθηκαν κατά του επικεφαλής των ιερέων. Γρήγορα συνειδητοποίησαν το λάθος τους και στράφηκαν εναντίον του Λέοντα, ο οποίος δολοφονήθηκε μέσα στο ιερό, ενώ λίγο αργότερα ο Μιχαήλ ελευθερώθηκε και στέφθηκε αυτοκράτορας στην Αγία Σοφία από τον πατριάρχη Θεόδοτο.

Ο Ελύτης επισημαίνει τη μέρα, «στον εωθινό των Χριστουγέννων», αλλά και το γεγονός ότι ο Μιχαήλ Τραυλός «σκοτώνει τον ευεργέτη του». Και αυτός ο φόνος γίνεται μέσα στην εκκλησία.

Σκηνή εβδόμη: Ο Ανδρόνικος Κομνηνός στραγγαλίζει τον ανεψιό του Αλέξιο και παντρεύεται τη χήρα του, που είναι δεκατριών ετών.

Άλλο ένα έγκλημα εξουσίας. Ο εξηνταπεντάχρονος Ανδρόνικος Κομνηνός συμβασιλεύει ως επίτροπος με τον δωδεκάχρονο Αλέξιο Β’. Μόλις σταθεροποιείται η θέση του στραγγαλίζει την μητέρα του Αλεξίου, Μαρία, έπειτα τον ίδιο και στη συνέχεια παντρεύεται την χήρα του, την κατά πενήντα χρόνια μικρότερη του Άννα.

Ο Ελύτης επέλεξε επτά από τις πιο σκληρές σκηνές της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και είναι οξύ το φως που ρίχνει ο προβολέας του σε όσα τραγικά και αποκαρδιωτικά εμφανίζονται μπροστά μας.

Ο τηλεγραφικός χαρακτήρας αυτών των σκηνών, όμως, τις καθιστά με κάποιο τρόπο εκφραστές της Θουκυδίδειας αλήθειας «γιγνόμενα μεν και αιεί εσόμενα, έως αν η αυτή φύσις ανθρώπων ή…».

Κι αν αυτές οι σκηνές μας παραπέμπουν στην κόλαση, ο ποιητής στον «Μικρό Ναυτίλο» δεν παύει να μας παρηγορεί:

«Ναι, ο Παράδεισος δεν ήταν μια νοσταλγία. Ούτε, πολύ περισσότερο, μια ανταμοιβή. Ήταν ένα δικαίωμα».