Ελλάδα και Κύπρος στον τρίτο αιώνα από την Επανάσταση του 1821

Του Θεόδωρου Γ. Γιαννόπουλου

Το έτος 2021 συμπληρώθηκαν 200 χρόνια από την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης του 1821. Η σημαντι­κή αυτή επέτειος είναι σημαντικό να μείνει στη μνήμη όχι απλώς ως αφορμή αναδρομής στο παρελ­θόν, αλλά και ως έναυσμα για έναν ου­σιαστικό στοχα­σμό σχετικά με το μέλ­λον του ελληνι­σμού. Ήδη πριν περίπου 160 χρόνια ο Κωνστα­ντίνος Παπαρρη­γόπουλος εξέφρα­σε το όραμα ότι η ιστορική ενότητα του ελλη­νικού έθνους είναι η θεμε­λιώδης έν­νοια, με την οποία συναρ­τάται «ἅπαν τὸ μυστή­ριον τοῦ μέλλο­ντος ἡμῶν». Και «µολονότι ὁ Θεὸς μόνος ἠξεύρει τὰ μέλλο­ντα», κατά την απο­φθεγματική ρήση του Θε­όδωρου Κολοκο­τρώνη στην ομιλία του στην Πνύκα τον Οκτώβριο του 1838, είναι και σή­μερα, στην αυγή του τρί­του αιώνα εθνικού βίου, και εν μέσω μειζόνων παγκοσμίων εξελίξεων και ανακατατάξεων, κρίσιμης σημασίας η ανάπτυξη ενός ουσιώδους και επικαιροποιημένου πλέον οράματος για το μέλλον. Την ανάγκη αυτή υπηρετεί ο άρτι εκδοθείς συλλογικός τόμος με τίτλο «Τὸ μυστή­ριον τοῦ μέλλο­ντος ἡμῶν»: Ελλάδα και Κύπρος στον τρίτο αιώνα από την Επανάσταση του 1821 (Αθήνα: Liberal Books). Καρπός της συνεργασίας 13 επιστη­μόνων της νεώτερης γενιάς από την Ελλάδα και την Κύπρο και σε επιμέλεια του γράφοντος, η εκδο­τική αυτή προσπάθεια εδράζε­ται σε τρεις άξονες: την υπερελ­λαδικότητα, τη διε­πιστημονικότητα και τη διαφορετι­κότητα. 

Ο πρώτος άξονας αναφέρεται στη σημασία της υιοθέτησης μιας ευρύτερης και μη αμι­γώς ελλαδοκε­ντρικής αντίλη­ψης περί ελληνι­σμού. Το έτος 2020, άλ­λωστε, συμπλήρωσε την πρώτη της εξηκονταε­τία η μοναδική εκτός Ελ­λάδος ελλη­νική κρατική οντότητα, η Κυπρια­κή Δημοκρατία, με τα ζητήματα ταυτότητας, κρατικής συ­γκρότησης και σχέσης της με την Ελλάδα να χρήζουν ενσω­μάτωσης σε κάθε συζήτηση για το μέλ­λον του ελληνισμού. Δεν εί­ναι μάλιστα τυχαίο ότι μία από τις πιο όμορ­φες διαδικασίες των τελευταίων δεκαετιών στους κόλ­πους του ευρύτερου ελληνισμού σχε­τίζεται με τη Μεγαλόνησο. Πρόκειται για τις αθόρυβες, άτυ­πες, αλλά πολύ ου­σιαστικές διεργασίες «ένωσης» της Κύ­πρου με την Ελ­λάδα μέσω των πολύπλευ­ρων δεσμών, που δη­μιουργούνται μεταξύ Ελλαδιτών και Κυπρίων, διδα­σκόντων και φοιτητών, στο πλαίσιο της κυ­πριακής εξ αποστάσεως (αλλά και συμβατι­κής) πανεπιστημιακής εκ­παίδευσης. Οι εκδο­χές ελλη­νικού πανεπιστημίου, τις οποίες υπηρε­τούν πολλοί από όσους η (ακαδη­μαϊκή) τύχη «ἐθέσπισεν οἰκεῖν ἐς γῆν ἐναλίαν Κύ­προν», καθώς και οι πολύ­τιμες ευκαιρίες εργασίας και μόρφω­σης, που συνεχίζει να προσφέρει η Με­γαλόνησος σε νέους επι­στήμονες και φοι­τητές από την Ελ­λάδα της πρόσφατης οικονο­μικής κρίσης, υπαγο­ρεύουν, κατά την άποψή μας, ως βασικό όραμα για την τρίτη εκατονταε­τία του νέου ελληνι­κού κράτους την περαιτέρω και πολυδιάστα­τη αναί­ρεση της ενίοτε υφέρ­πουσας αντίληψης ότι «η Κύ­προς κείται μακράν». 

Σε ό,τι αφορά τον δεύτερο άξονα, εν μέσω ενός πολυσύνθετου και ραγδαία εξελισ­σόμενου κόσμου, η διαμόρφωση ενός ουσιαστικού οράματος για το μέλλον έχει ως απαραί­τητη προ­ϋπόθεση την καλ­λιέργεια μιας ιδιαιτέρως διεπιστημονικής οπτικής. Λειτουρ­γώντας ακριβώς ως ένα συναρπαστικό διεπιστη­μονικό καλειδοσκόπιο, ο νεοεκδοθείς συλλο­γικός τόμος φιλοξενεί τις συμβολές επιστη­μόνων από την Ελ­λάδα και την Κύπρο, οι οποίοι ιχνηλατούν ζητήματα ταυτότητας, επιστήμης και πολιτικής στις δύο χώρες από τη σκοπιά πολλών διαφορετικών πεδίων των ανθρωπι­στικών κυρίως επιστημών (π.χ. αρχαίας, νεώτερης και σύγχρονης ιστορίας, πολιτικής και κοινωνικής θεω­ρίας, γλωσσο­λογίας, αρχαιολογίας). Στο πλαί­σιο των συμβο­λών τους, οι οποίες εντάσσονται θεματικά σε τέσσερα Μέρη (Ι. Ελ­ληνική γλώσσα, ΙΙ. Εξω­τερική πο­λιτική και γεω­πολιτική, ΙΙΙ. Πολιτι­κή και ταυ­τότητα, ΙV. Πρόσληψη του ελ­ληνικού παρελθόντος), οι συγγρα­φείς απο­τιμούν πολλά από τα στοι­χεία, που ση­μάδεψαν τη διαδρο­μή του ελλα­δικού και κυ­πριακού ελληνι­σμού κατά τους τελευ­ταίους δύο αιώνες, διατυ­πώνοντας πα­ράλληλα το όραμά τους για τις προο­πτικές του μέλλο­ντος. 

Υπάρχει όμως και ένας τρίτος άξονας, στον οποίο εδράζεται η παρούσα προσπάθεια: η διαφορετι­κότητα. Ο τόμος αυτός μετουσιώνει, δηλαδή, στην πράξη μια τολμηρή απόφαση: το να συνυπάρ­ξουν σε μια έκδοση συγγραφείς όχι μόνο από διαφορετικούς επιστημονικούς κλάδους, αλλά και με διαφορετικές απόψεις, δια­φορετικές πολιτικές οπτικές και διαφορετι­κή ως τώρα διαδρομή, με γνώμονα το παρόν επιστημονικό τους έργο και το βλέμμα στραμ­μένο προς το μέλλον. H συνειδητή αυτή ποικιλο­μορφία εκκινεί από την άποψη ότι ανα­γκαία προϋπόθεση για ένα πιο ευοίω­νο μέλλον, ιδίως στην Ελλάδα, είναι το να μάθουμε να συνυ­πάρχουμε όσο το δυνατόν πιο ομαλά όχι μόνο με αυτούς, με τους οποίους συμφωνούμε, αλλά και με όσους μπορεί να διαφωνούμε. Πρόκειται για μια προοπτική, η οποία σε γενικότερο επίπεδο διέρχε­ται ανα­πόφευκτα μέσα από τη διαδικασία άμ­βλυνσης μιας ακόμα ζω­ντανής στην Ελλάδα ανθρωπο­λογίας (και όχι απλώς συγκυρίας) δι­χασμού, σύ­γκρουσης και μισαλλοδοξίας. Ένας από τους πιο ου­σιαστικούς τρόπους, άλλω­στε, να τιμή­σει κανείς τη Διακοσιετηρίδα από την έναρξη της Ελληνι­κής Επανάστα­σης είναι να θυμηθεί την προτροπή του Θεόδωρου Κο­λοκοτρώνη στον λόγο του στην Πνύκα («Σᾶς εἶπα ὅσα ὁ ἴδιος εἶδα, ἤκουσα καὶ ἐγνώρισα, διὰ νὰ ὠφε­ληθῆτε ἀπὸ τὰ ἀπερασμένα καὶ ἀπὸ τὰ κακὰ ἀποτελέσματα τῆς διχονοίας, τὴν ὁποίαν νὰ ἀποστρέφε­σθε, καὶ νὰ ἔχετε ὁμόνοια»). 

Αυτό δεν σημαίνει, φυσικά, πως πρέπει κανείς να πα­ραγνωρίζει ότι το να γί­νει πράξη η προτροπή του Κολοκοτρώνη όχι μόνο δεν είναι εύκολο (ή ενίοτε εφι­κτό), αλλά απαιτεί συ­χνά μια δύσκολη διαδικασία υπέρβασης, δηλαδή απαλλαγής από τα διάφορα «φορτία» του παρελθόντος, όχι μόνο από όσους βρίσκονται κάθε φορά απέναντί μας, αλλά και από εμάς τους ίδιους. Κρίσιμη, μάλιστα, ως προς αυτό είναι η αναστοχαστική συνειδητοποίηση πως ενίοτε οι προϋποθέσεις της όξυνσης και της διχόνοιας μπορεί να εντοπίζονται όχι μόνο στα εκάστοτε άκρα, αλλά να υφέρπουν ακόμα και στις αυτο­προσδιοριζόμενες ως μη ακραίες, «κεντρώες» και μετριοπαθείς οπτικές, μια διάσταση που ανέδειξε με εξαιρετικό τρόπο κατά τη δεκαετία του 2010 σε δύο σημαντικά άρθρα του για τις δρα­ματικές εξελίξεις του τέλους του 5ου αιώνα π.Χ. στην αρχαία Αθήνα ο Γάλλος ιστο­ρικός της αρ­χαιότητας και νυν διευθυντής του εμ­βληματικού περιοδικού των Annales Βεν­σάν Αζουλέ (Vincent Azoulay).* Είναι άραγε εφικτή αυτή η δύσκολη προ­σπάθεια αναστοχα­σμού και αυ­θυπέρβασης; Μπορεί να εί­ναι ποτέ πλή­ρης ή/και ειλικρινής η αποστασιο­ποίηση από τα «άχθη» και τις «δομές» ενός άκρως και πολλα­πλώς φορτι­σμένου παρελ­θόντος; Δεν είναι καθόλου εύκολες οι απα­ντήσεις στα εν λόγω ερωτήματα και αυτός είναι ο λόγος που τόσο ο βαθμός ρεαλισμού της γενικότερης φι­λοσοφίας, που καθόρισε τη φυσιο­γνωμία του πα­ρόντος εκδοτικού εγχειρή­ματος, όσο και το ίδιο το μέλλον των κοινωνιών μας σε Ελλάδα και Κύ­προ συνιστούν πράγ­ματι «μυστήριον». 

Θα ήθελα και από αυτή τη θέση να ευχαριστήσω όλους τους συγγραφείς του τόμου για τη συ­νεργασία που εί­χαμε καθ’ όλη τη διαδικασία της έκδοσης. Το εκδοτικό αυτό εγχείρημα οφείλει κα­ταρχάς πολλά στη μακρόχρονη, αγαστή συνερ­γασία ενός πυρήνα επιστημόνων, Ελλαδιτών και Κυ­πρίων, με πολυετή θητεία σε δύο κυ­πριακά πανεπιστήμια: το Ανοικτό Πανεπιστήμιο Κύπρου και το Ευρωπαϊκό Πανεπιστήμιο Κύπρου. Μέσα από τη συνύπαρξη της ομάδας αυτής συναδέλφων (Α. Κάρυος, Μ. Κούμας, Λ. Κουρκου­βέλας, Π. Χριστοδούλου και ο γράφων) σε προγράμ­ματα, όπως το πτυχιακό πρόγραμμα «Σπουδές στον Ελληνικό Πο­λιτισμό» και το μεταπτυχιακό πρόγραμμα «ΠΝΥ­ΚΑ: Πολιτική Ιστορία, Θεωρία και Πράξη» του Ανοικτού Πανεπιστημίου Κύπρου, καθώς και το με­ταπτυχιακό πρόγραμμα «Ελληνικές Σπουδές» του Ευρωπαϊκού Πανεπιστημίου Κύ­πρου, προέκυψαν τα διεπιστημονικά εκείνα ερεθίσματα, οι αναζητήσεις και οι προβληματισμοί, που αποτυπώνονται, μεταξύ άλλων, και στην κεντρική σύλληψη του εν λόγω συλλογικού έργου. Σε αυτό τον αρχικό πυρήνα συμμετεχόντων στον τόμο προστέθηκαν στην πορεία και οι υπόλοι­πες συμμετο­χές, προερ­χόμενες από εξαιρετικούς συναδέλφους (Π. Κρι­μπάς, Ι. Κω­τούλας, Σπ. Νια­βής, Δ. Παπα­δοπούλου, Κ. Σα­μπάνης, Α. Σταματίου, Α. Στεργίου, Κ. Ψι­μόγιαννου), οι οποίοι μοιράστηκαν εξαρ­χής την οραματική στόχευση και το βαθύτερο πνεύμα της παρούσας εκδο­τικής προσπάθειας. 

Θα ήθελα επίσης να ευχαρι­στήσω θερμά για την ηθική στήριξη τους Αναπληρωτές Καθηγη­τές Αντώνη Πετρίδη και Γιώργο Δεληγιαννάκη της Σχολής Αν­θρωπιστικών και Κοι­νωνικών Επιστημών του Ανοι­κτού Πανεπιστημίου Κύπρου, καθώς και το Σωματείο Φοιτη­τών και Αποφοίτων Ελληνικού Πο­λιτισμού του ίδιου πανεπιστημίου, που με τον πρόεδρό του Γιάν­νο Χαμάλη προσφέρει πάντοτε την αμέριστη και πολύτιμη συ­μπαράστασή του. Ως ευχαριστήριο, το έμβλημα το Σωματείου κοσμεί το εσώφυλλο του τόμου, ώστε αυτός να «πετάξει» όχι μόνο με τη ζεστασιά και θετική ενέργεια των ανθρώπων του, αλλά και με τα φτερά του υπέροχου πτηνού από το κυπροαρχαϊκό αγγείο του λεγόμενου ελεύθερου ζωγραφικού ρυθμού (750-600 π.Χ.), που αποτελεί την «καρδιά» του εμβλήματος. Θα ήθελα, τέλος, να ευχαρι­στήσω τον Δρ. Διε­θνών Σχέσεων Αθανάσιο Γραμμένο, με τον οποίο συ­νεργαστήκαμε στις πρώτες φάσεις του πα­ρόντος εγ­χειρήματος, για τη συμβολή του σε αυτό. Πέραν αυτού, η μελέτη του για την αποτυχία της «φιλελεύθερης» μεταρρυθμιστικής πρότασης στην Ελ­λάδα την περίο­δο της οικονομικής κρίσης αποτελεί σημαντική βιβλιογραφική αναφορά στο άρθρο του γράφοντος, το οποίο έχει τίτλο «Ἐὰν μισοῦνται ἀνάμεσό τους δὲν τοὺς πρέπει ἐλευθε­ριά»: Μια θεωρητική κριτική του πολιτικού διχασμού στην Ελλάδα. Στο κείμενο αυτό επιχειρείται μια πολύ­πλευρη θεωρητική ανάλυση πτυχών της πολιτικής και του δημο­σίου λόγου κατά την περίοδο της οικονο­μικής και της τρέχουσας υγειονομικής κρίσης, προερχομένων όχι τόσο από τα άκρα του πολιτικού φάσματος όσο από φαινομενικά «κεντρικότερες» και «θεσμικότερες» περιοχές του. Οι εκφάνσεις αυ­τές της δη­μόσιας αντιπαράθεσης, που αναδύονται πλέον ήδη εκ νέου και στο πλαίσιο της ρωσο-ουκρανικής πολεμικής κρίσης, προσεγγίζονται ως τα εκάστοτε «επιφαινόμενα» μιας βαθύτερης συγκρου­σιακής κουλτούρας με ανθρωπολο­γικές και ιστορικές παρα­μέτρους· μιας ιδιαίτε­ρα ανθε­κτικής δομής, η οποία επηρεάζει ουσιαστικά, σε συνειδητό, αλλά και ασυ­νείδητο επίπεδο, ένα ευρύ φάσμα της ελλη­νικής πολιτικής και κοινωνίας. 

Ένα βιβλίο με συγγραφείς ανθρώπους της νεώτερης γενιάς και θέμα το μέλλον ήταν προσήκον να εκδοθεί και σε έναν εκδοτικό οίκο της νεώτερης γενιάς. Ολόθερμες είναι, εν προκειμένω, οι ευχαρι­στίες όλων των συντελεστών του τόμου στις Εκδόσεις Liberal Books/Bookpath για το γεγονός ότι σε μια δύσκολη περίοδο για τον εκδοτικό χώρο (εν μέσω πανδημίας, αλλά και πληθώρας επετεια­κών εκδόσεων για τα έτη 2021-2022) αγκάλιασαν την παρούσα επιστημονική προσπάθεια. Πέραν του άριστου επαγγελματισμού του και της σπάνιας εντιμότητάς του, ο υπεύθυνος των Εκδόσεων Liberal Books Δημήτρης Δρες αξίζει κάθε έπαινο και διότι μετουσιώνει στην πράξη την καθόλου αυ­τονόητη –και στις μέρες μας εξόχως ταλαιπωρημένη– κεντρική έννοια, που συνιστά την επωνυμία του εκδο­τικού του οίκου. Η προσήλωση, άλλωστε, όλων των συντελεστών του τόμου στην θεμε­λιώδη αξία της ελευθερίας της έκφρασης και της κριτικής είναι ο ελάχιστος φόρος τιμής στους προ­γόνους μας σε Ελλάδα και Κύπρο, οι οποίοι ενέπνευσαν το παρόν πόνημα, πορευόμενοι με το σύν­θημα «ελευ­θερία ή θάνατος». Θερμά ευχα­ριστώ επίσης τον συ­νάδελφο και συμμετέχοντα στον τόμο Ανα­πληρωτή Καθηγητή Παναγιώτη Κρι­μπά για τη βοήθειά του στο πλαίσιο της εκδοτικής διαδικα­σίας. 

Εν κατακλείδι, και εκ μέρους όλων των συντελεστών του συλλογικού έρ­γου, εκ­φράζω την ελπίδα τα κείμενά του να συνεισφέρουν στις αναζητήσεις και στους ορα­ματισμούς όλων όσων, στον τρίτο πλέον αιώνα μετά την έναρξη της Ελληνικής Επανάστα­σης και εμφο­ρούμενοι από υγιές ενδια­φέρον για τις τύχες του ελληνισμού, επιθυμούν να εξιχνιάσουν «τὸ μυστήριον τοῦ μέλλο­ντος ἡμῶν». 

* Azoulay (2014) και Azoulay (2019). Η ελληνική μετάφραση των δύο άρθρων είναι υπό έκδοση από τον συνάδελφο και συμμετέχοντα στον τόμο Πάνο Χρι­στοδούλου, τον οποίο θα ήθελα να ευχαρι­στήσω θερμά για το γεγονός ότι μου επέστησε την προσοχή σε αυτά, καθώς και στην έξοχη, υπαινι­κτική διασύνδεση που κάνει ο Αζουλέ μεταξύ της Αθήνας του τέλους του 5ου αιώνα π.Χ. και της σύγχρονης πολιτικής πραγματικότητας στη Γαλλία (μια διασύνδεση, που τόσο ο Π. Χριστοδούλου όσο και ο γράφων θα συμφωνούσαν ότι αφορά και χώρες του πιο άμεσου ενδιαφέροντός μας). 

Υ.Γ. Θα χρειαζόταν ίσως να γραφεί ένα δεύτερο, συνοδευτικό μικρό βιβλίο για να εξιστορήσει τις σχεδόν μυθιστορηματικές δυσχέρειες και ταλαιπωρίες, μέσα από τις οποίες διήλθε ως την τελευταία στιγμή ο εν λόγω συλλογικός τόμος μέχρις ότου τελικά εκδοθεί. Ορισμένες εξ αυτών πιθανώς να συνιστούν ένα είδος ιδιότυπης αλληγορίας για το πόσο δύσκολο είναι ενίοτε να απαγκιστρωθεί το μέλλον (ακόμη και ως κεντρική έννοια ενός συγγράμματος) από τα ποικιλόμορφα και ισχυρά δεσμά του παρελθόντος.