ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΔΙΔΑΣΚΑΛΟΥ ΤΟΥ ΓΕΝΟΥΣ ΝΙΚΗΦΟΡΟΥ ΘΕΟΤΟΚΗ

Του Παναγιώτη Αντ. Ανδριόπουλου

Ο Δάσκαλος του Γένους Νικηφόρος Θεοτόκης γεννήθηκε το 1731 στην Κέρκυρα. Έλαβε εγκύκλια μόρφωση δίπλα στον ιερομόναχο Ιερεμία Καββαδία, τον ίδιο άνθρωπο που υπήρξε δάσκαλος και του μεγάλου νεοέλληνα διαφωτιστή Ευγένιου Βούλγαρη. Σε ηλικία 18 ετών, περίπου, αναχωρεί για την Ιταλία όπου παρακολουθεί μαθήματα στα πανεπιστήμια της Πάντοβα και της Μπολώνια. Το αντικείμενο των σπουδών του είναι τα μαθηματικά και η φυσική φιλοσοφία.

Μετά τις σπουδές του στα ιταλικά πανεπιστήμια, επιστρέφει στη γενέτειρά του όπου ασκεί ευρύτατο διδακτικό έργο. Η διδασκαλία των σύγχρονων μαθηματικών και της φυσικής φιλοσοφίας περιβάλλει το Νικηφόρο με την αίγλη της νεωτερικότητας και ενισχύει το πνευματικό του κύρος.

Αργότερα ο Θεοτόκης εγκαταλείπει την Κέρκυρα και μεταβαίνει στην Κωνσταντινούπολη, όπου τον βρίσκουμε να φιλοξενείται στον οίκο του Γρηγορίου Γκίκα μαζί με τον συντοπίτη του Ευγένιο Βούλγαρη.

Όταν ο Γρηγόριος Γκίκας διορίζεται ηγεμόνας της Μολδαβίας ο Θεοτόκης μεταβαίνει για ένα σύντομο διάστημα στο Ιάσιο προκειμένου να αναλάβει τη σχολαρχία της υπό αναδιάρθρωση ηγεμονικής ακαδημίας. Γνωρίζουμε ότι το 1764 - έτος διορισμού του Γκίκα - στην ακαδημία διδάσκονται τα μαθηματικά του Θεοτόκη.

Κατόπιν μεταβαίνει στη Λειψία με σκοπό την έκδοση των Στοιχείων Φυσικής.

Ο Θεοτόκης έμεινε στη Λειψία για δύο περίπου χρόνια και επιμελήθηκε, πράγματι, την έκδοση της Φυσικής του. Όπως φαίνεται από μια αναφορά του στο δεύτερο τόμο του έργου, το διάστημα αυτό είχε την ευκαιρία να εντρυφήσει στη φυσική φιλοσοφία της εποχής του. Κατά την παραμονή του στη Λειψία έγινε και η εκλογή του ως Αρχιεπισκόπου Φιλαδελφείας, απ’ όπου, όμως, παραιτήθηκε γιατί δεν έγιναν δεκτοί μια σειρά από όρους που έθεσε.

Τον Οκτώβριο του 1775, λαμβάνει επιστολή από το φίλο του Ευγένιο Βούλγαρη με την οποία εκείνος του ανακοινώνει τη χειροτονία του σε Αρχιεπίσκοπο Σλαβινίου και Χερσώνος. 

Στο λόγο που εκφωνεί κατά την ενθρόνισή του στην Αρχιεπισκοπή Σλαβινίου και Χερσώνος αναφέρεται στις προσδοκίες των Ορθόδοξων πληθυσμών, οι οποίοι προσβλέπουν στη ρωσική επέμβαση για την ενοποίηση της "από περάτων έως περάτων ορθοδοξούσης εκκλησίας". Επίσης, βεβαιώνει την πίστη του στην εκπλήρωση των "χρησμωδών και χρηστηρίων", σύμφωνα με τα οποία η νίκη των Ρώσων επί των Οθωμανών θα οδηγήσει στη συγκρότηση του βασιλείου των Ελλήνων υπό την ηγεσία των "βασιλικών εγγονών" της Αικατερίνης Β'.

Το 1782 μετατίθεται στην αρχιεπισκοπή Αστραχανίου όπου παραμένει μέχρι το 1792. Κουρασμένος, πιθανότατα, από τα διοικητικά καθήκοντα που άσκησε επί 13 χρόνια και σε προχωρημένη ηλικία, πλέον, αποσύρεται στη μονή του Αγίου Δανιήλ, στη Μόσχα, όπου και πέθανε το 1800.

Λίγο πριν πεθάνει εκδίδεται στη Μόσχα ένα τρίτομο εγχειρίδιο Μαθηματικών του.

Νικηφόρος Θεοτόκης. Στοιχείων Μαθηματικῶν ἐκ παλαιῶν καὶ νεωτέρων συνερανισθέντων..., Μόσχα, Τυπογραφεῖο τῆς Κοινότητος παρὰ Ρηδηγέρῳ καὶ Κλαυδίῳ, τ. Α´, 1798, τ. Β´-Γ´, 1799.

Πρώτη και μοναδική έκδοση που διανέμονταν δωρεάν από τους χορηγούς Ζωσιμάδες στις Ελληνικές Σχολές.

Ο πρώτος τόμος περιλαμβάνει Γεωμετρία και Αριθμητική.

Ο δεύτερος περιέχει «τα Αρχιμήδεια θεωρήματα, την Επίπεδον Τριγωνομετρίαν, και τας του Κώνου Τομάς», ενώ ο τρίτος περιλαμβάνει «τα περί την Αλγέβραν».

Πρόκειται αναμφισβήτητα για ένα έργο μοναδικό, που αποδεικνύει την δυναμική της παιδείας στην Τουρκοκρατούμενη Ελλάδα, και δη των θετικών επιστημών, από λογίους του διαμετρήματος του Νικηφόρου Θεοτόκη.