Ο ΣΕΦΕΡΗΣ ΤΟΥ ΧΑΤΖΙΔΑΚΙ ΚΑΙ ΤΟ ΛΑΘΟΣ ΤΟΥ ΘΕΟΔΩΡΑΚΗ

Του Παναγιώτη Αντ. Ανδριόπουλου 

Σήμερα, 20 Σεπτεμβρίου 2021, που συμπληρώνονται 50 χρόνια από το θάνατο του μεγάλου ποιητή μας Γιώργου Σεφέρη σκέφτηκα ένα μικρό αφιέρωμα στην ολοζώντανη πάντοτε μνήμη του. 

Αρχικά τι έγραψε ο Μάνος Χατζιδάκις για τον Σεφέρη, με τον οποίο δεν συνεργάστηκε ποτέ. Την εκτίμησή του, όμως, στον ποιητή, την αποτυπώνει ο Χατζιδάκις στο περίφημο βιβλίο του Ο καθρέφτης και το μαχαίρι. 

Στις φωτογραφίες που αποτελούν την προσωπική του μυθολογία υπάρχει κι αυτή του Σεφέρη και είναι αυτή - η κλασική - που αναδημοσιεύουμε εδώ. Στο τέλος του βιβλίου όπου ο Χατζιδάκις υπομνηματίζει τις φωτογραφίες του, γράφει για τον ποιητή (σ. 258-59): 

«Ο Γιώργος Σεφέρης. Η Γερτρούδη Στάιν είχε πρωτομιλήσει για μένα στον Σεφέρη. Όταν επέστρεψε απ’ το Λονδίνο στην Αθήνα, θέλησε να με γνωρίσει, και τη συνάντηση ανέλαβε ο Κατσίμπαλης. Ένα δείπνο στο σπίτι της Αγγελικής Χατζημιχάλη. Μα ξέσπασε ο εμφύλιος -ήταν Δεκέμβριος του ’45 και η συνάντηση δεν έγινε. Βρέθηκα με τους ηττημένους και υποχωρούσα προς την Καστοριά μαζί με το στρατό του ΕΛΑΣ. Έτσι καθώς υποχωρούσαμε, διάβαζα με απορία το Μυθιστόρημα. Τέλος, τον γνώρισα το 1947. Θέλησα να μου εξηγήσει όλα τα σχετικά με την Έρημη χώρα. -Τι θέλετε να μάθετε; μου λέει. -Ποια είναι, τον ρωτώ. Μου απαντά: -Ο τόπος μας. Προσπαθείστε να τον γνωρίσετε. Δεν έχω άλλο να σας πω… Το επεισόδιο αυτό έγινε αφορμή να απομακρυνθώ τελείως απ’ το μεσοπόλεμο, να γνωρίσω όλες τις λεπτομέρειες του τόπου μου, να γίνω φίλος με τον Νίκο Χατζημιχάλη, το γιο της Αγγελικής, να διαβάσω τα απομνημονεύματα του Στρατηγού Μακρυγιάννη και να εκτιμήσω βαθιά τον Σεφέρη, χωρίς ποτέ να γίνουμε φίλοι». 

Αυτά έγραφε ο Χατζιδάκις, ο οποίος παρ' ότι δεν μελοποίησε ποτέ Σεφέρη, αφιέρωσε στον ποιητή στίχους που ο ίδιος απήγγειλε πάνω σε μουσική του Νότη Μαυρουδή. Μια από τις σπάνιες καταγραφές του ερμηνευτή Μάνου Χατζιδάκι, από το δίσκο «Παιδί της Γης» που κυκλοφόρησε το 1977, με βασική ερμηνεύτρια την Αρλέτα και τη συμμετοχή του Ηλία Λιούγκου. Στο δίσκο αυτό ο Μαυρουδής μελοποίησε Χατζιδάκι. 

Ιδού οι στίχοι του Χατζιδάκι για τον Σεφέρη, από τις "Τρεις προσωπογραφίες" (Μυθολογία, εκδ. Ύψιλον, 1980, σ. 56): 

"Από τη Μικρασία μετά την καταστροφή, ένας αστός ξεκίνησε με μια βαλίτσα αναμνήσεων στο χέρι, γύρισε χώρες μακρινές και πολιτείες άγνωστες, μάζεψε ακριβό υλικό και συνταγές, μέτρα, ρυθμούς και χρώματα, και τέλος γύρισε στη χώρα του, έχτισε με τα χέρια του σπίτι σημερινό κι ελληνικό, εμπήκε μέσα, κλείδωσε και από τότε πια κανείς δεν τον συνάντησε στην αγορά."

Όμως, η σχέση του Χατζιδάκι με τον Σεφέρη είναι πολύ παλιά. Ανάγεται στα νεανικά χρόνια του Μάνου Χατζιδάκι, όπως μας αποκάλυψε ο ίδιος αργότερα, όταν έγραφε για το έργο του "Πασχαλιές μέσα από το νεκρή γη":

"Ο τίτλος του έργου μου βγήκε μέσο από τον δεύτερο στίχο της Έρημης Χώρας του Eliot, που πρωτογνώρισα το 1943 στη θαυμαστή μετάφραση του Γιώργου Σεφέρη". 

Ο Χατζιδάκις ομολογεί πως ο Σεφέρης και ο Γκάτσος του έμαθαν "τη δυσκολία και τη σοφία της Ελληνικής γης". 

Σημειώνουμε, ακόμα, ότι και ο Χατζιδάκις και ο Σεφέρης έζησαν στο Παγκράτι. Μιας Αθήνας αλλοτινών καιρών....

Ο Μίκης Θεοδωράκης μελοποίησε, ως γνωστόν, Σεφέρη και δη Τα Επιφάνια. Τα τέσσερα τραγούδια των "Επιφανίων" συνέθεσε ο Θεοδωράκης στο Παρίσι το 1960 και το Φεβρουάριο του 1962 ηχογραφήθηκαν με την φωνή του Γρηγόρη Μπιθικώτση και το αξεπέραστο δίδυμο των μπουζουκιών Κώστα Παπαδόπουλου-Λάκη Καρνέζη. 

Όμως, Τα Επιφάνια τραγούδησε και ο χατζιδακικός Γιώργος Μούτσιος, σ' ένα δισκάκι 45 στροφών. Η ενορχήστρωση του Κώστα Κλάββα, αλλά και η ερμηνεία του Μούτσιου είναι "χατζιδακική" θα λέγαμε. Σε αντίθεση με την πιο λαϊκή του Μ. Θεοδωράκη και του Γ. Μπιθικώτση.

    

Το ενδιαφέρον στοιχείο στο βιντεάκι που παραθέτουμε εδώ, είναι ότι στο πασίγνωστο τραγούδι Άρνηση (Στο περιγιάλι το κρυφό), ο Μούτσιος παραμένει Σεφερικός! Εξηγούμαι: 

Στην τρίτη στροφή του ποιήματος ο ποιητής βάζει άνω τελεία στο "πήραμε τη ζωή μας" και ακολουθεί η λέξη "λάθος". 

Mε τι καρδιά, με τι πνοή, 

τι πόθους και τι πάθος, 

πήραμε τη ζωή μας· λάθος! 

κι αλλάξαμε ζωή. 

Έτσι το ήθελε ο ποιητής κι έτσι το διαβάζει ο ίδιος σε μια ανέκδοτη ηχογράφηση (Woodberry Poetry Room, 1952) που μπορείτε να ακούσετε εδώ, αλλά και σε ένα βιντεάκι που παραθέτουμε στη συνέχεια. 

Ο Σεφέρης είχε τονίσει στον Θεοδωράκη να μη γίνει λάθος γιατί το νόημα αλλάζει, όμως στην ηχογράφηση με τον Μπιθικώτση γίνεται το λάθος στη λέξη "λάθος" κι ακούγονται όλες μαζί οι λέξεις, δίνοντας διαφορετικό αν μη και αντίθετο νόημα στο ποίημα απ' αυτό που ήθελε ο ποιητής. Η εκτέλεση του Γιώργου Μούτσιου παρότι είναι η σωστή, ελάχιστα ακούστηκε...