ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ ΑΝΔΡΙΟΠΟΥΛΟΥ: ΜΟΥΣΙΚΗ ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΣΤΟ ΜΑΘΗΜΑ ΤΩΝ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΩΝ

Του Παναγιώτη Αντ. Ανδριόπουλου

Ξέρουμε πως στο νέο Πρόγραμμα Σπουδών για τα Θρησκευτικά είχαμε και τραγούδια – προτάσεις σε διάφορες ενότητες, κάποια από τα οποία τελικά αφαιρέθηκαν διότι ενόχλησαν. Θεωρήθηκαν έως και βλάσφημα! 

Επομένως, το πρόβλημα δεν είναι μόνο τα Θρησκευτικά αλλά και το τραγούδι, η μουσική. Όταν τα δυό τους συνδυάζονται, το μίγμα μοιάζει …εκρηκτικό! 

Μπορεί να …πέρασε αυτό που ήθελαν οι διαρρηγνύοντες τα ιμάτιά τους για τα τραγούδια στα Θρησκευτικά, αλλά Θρησκευτικά χωρίς μουσική, δεν είναι εύκολο να σταθούν, αφού η μουσική είναι γλώσσα επι-κοινωνίας και για τις θρησκείες, όπως άλλωστε και για όλες τις περιστάσεις του βίου. 

Για παράδειγμα: υπάρχει, άραγε, η μουσική της πανδημίας; 

Και όμως, ναι! 

Έχουμε ένα πρωτοποριακό έργο της σύγχρονης συνθέτριας Λίνας Τόνια, εμπνευσμένο από την πανδημία. Ήχοι από τους αναπνευστήρες της εντατικής, πλέκονται με το χορωδιακό σύνολο που ανταποκρίνεται με βοκαλισμούς τόσο σωστά τοποθετημένα όλα, ώστε ο ένας ήχος να αγκαλιάζει τον άλλον. Ο ένας ήχος, να έχει ανάγκη τον άλλο… Κανείς δεν μπορούσε να υποψιαστεί το δυνατό αποτέλεσμα που θα έδιναν οι ήχοι από μία εντατική. 

Κι ακόμα, έχουμε το τραγούδι του καθηγητή Χρυσόστομου Σταμούλη για τον Don Giuseppe, τον Ιταλό ιερέα που πέθανε από κορωνοιό σώζοντας έναν άγνωστο, αφού αρνήθηκε να χρησιμοποιήσει τον αναπνευστήρα που του διέθεσαν στην Εντατική, και τον πρόσφερε σε ένα νεότερο ασθενή σώζοντας του τη ζωή. 

Άρα η μουσική μας περικυκλώνει και δεν μπορούμε να ξεφύγουμε από αυτήν. 

Ποια μουσική άραγε θα ταίριαζε στο μάθημα των Θρησκευτικών; 

Μάλλον, όλες! Και γίνομαι σαφέστερος. 

Η Βυζαντινή μουσική δεν μπορεί να παραθεωρηθεί, αν λάβουμε υπ’ όψιν μας ότι λειτουργεί σε ένα μέρος της εκπαιδευτικής κοινότητας και εννοώ αυτό των Μουσικών Σχολείων. 

Ίσως δεν το έχουμε συνειδητοποιήσει αλλά τα Μουσικά Σχολεία έφεραν μία ανατροπή στα εκπαιδευτικά πράγματα της χώρας, με την συστηματική διδασκαλία τόσο της βυζαντινής όσο και της παραδοσιακής μουσικής. Αυτό σημαίνει – δυνητικά – ότι και άλλοι μαθητές, πλήν των Μουσικών Σχολείων, θα μπορούσαν να ενδιαφερθούν για το ξεχωριστό αυτό Μουσικό είδος. 

Σε πρακτικό επίπεδο, θα μπορούσαν οι μαθητές να μάθουν και να αποδώσουν τους χαρακτηριστικότερους και δημοφιλέστερους ύμνους των μεγάλων γιορτών ή το απολυτίκιο του αγίου τους, με δεδομένη την εύκολη, πλέον, πρόσβαση σε όλα αυτά στο διαδίκτυο. 

Στο διδακτικό μέρος ίσως θα είναι πιο ελκυστικό για τους μαθητές να παρουσιάζονται ύμνοι ερμηνευμένοι από σημερινούς καλλιτέχνες – φαινόμενο εν αφθονία στις μέρες μας, μέχρι παρεξηγήσεως – ώστε να καθίστανται πιο οικείοι στους μαθητές. 

Μαζί με την βυζαντινή μπορεί να προταθεί και η παραδοσιακή μουσική, που είναι παρούσα σε όλα τα σχολεία, κυρίως και κατ’ εξοχήν τα Χριστούγεννα, με τα κάλαντα από διάφορες περιοχές της χώρας. Η παραδοσιακή μουσική είναι εν πολλοίς συνυφασμένη με την θρησκευτική παράδοση, αφού υπάρχει πλούσιο υλικό τραγουδιών για τις μεγάλες γιορτές της Ορθοδοξίας (Χριστούγεννα, Πάσχα, Παναγίας), αλλά ακόμα και για Αγίους. Τρανό παράδειγμα τα δεκάδες παραδοσιακά τραγούδια για τον Άγιο Γεώργιο. 

Σήμερα υπάρχουν νεανικά συγκροτήματα, πολύ αξιόλογα, που προσεγγίζουν με τον δικό τους τρόπο – πιο αυτοσχεδιαστικό – την παραδοσιακή μουσική. Αυτό ίσως είναι ένα έναυσμα για να κεντρίσουμε το ενδιαφέρον κάποιων, έστω, μαθητών. 

Φυσικά σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να αγνοηθεί η λεγόμενη κλασική μουσική. Η μουσική της Δύσης έχει μια τεράστια θρησκευτική παραγωγή. Αυτή η παραγωγή καλύπτει ολόκληρη την Βίβλο, δηλαδή Παλαιά και Καινή Διαθήκη. 

Αν παρακολουθήσει κανείς την επικαιρότητα θα εκπλαγεί από το τι προτείνουν οι καλλιτεχνικοί φορείς στην Ελλάδα. Μόλις πριν ένα μήνα η Εθνική Λυρική Σκηνή ανέβασε το ορατόριο του Αντόνιο Βιβάλντι (γνωστού στο ευρύ κοινό για τις Τέσσερις Εποχές), με τίτλο «Ο θρίαμβος της Ιουδίθ», βασισμένο στο βιβλίο της Ιουδίθ που βρίσκουμε στην Παλαιά Διαθήκη. Δικαιολογημένα θα πει κανείς ότι δεν είναι μουσική για τους μαθητές αυτό σήμερα. Σωστά. Αλλά μπορεί να τονιστεί ότι η διαχρονικότητα της Βίβλου μέσω της μουσικής παραγωγής που έρχεται από το παρελθόν, αλλά αναβιώνει με σύγχρονο τρόπο στις μέρες μας. 

Ο Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ έχει έργα για όλες τις γιορτές, με κορυφαίες στιγμές το Χριστουγεννιάτικο ορατόριο, τα Κατά Ματθαίον και Κατά Ιωάννην Πάθη, το Πασχαλινό Ορατόριο κ.λπ. 

Αυτά δεν είναι έργα που μπορούν να αποδώσουν μαθητές στην Ελλάδα, αλλά τουλάχιστον μπορούν να δουν στο διαδίκτυο κάποια αποσπάσματα, ή να διοργανωθεί μία μετάβασή τους σε ένα συναυλιακό χώρο, όπου να παρακολουθήσουν ζωντανά αυτά τα μεγαλειώδη θρησκευτικά έργα. Πρόκειται για μια διαφορετική εμπειρία. 

Πολλοί μαθητές ίσως έχουν ακούσει ότι υπάρχει ένα έργο που λέγεται «Ρέκβιεμ» του Μότσαρτ, αλλά δεν γνωρίζουν πως πρόκειται για μια Ακολουθία εις Κεκοιμημένους. 

Και, βέβαια, πώς να ξέρουν ότι υπάρχει και το ελληνικό «Ρέκβιεμ», που είναι το γνωστού – έστω κατ’ όνομα – στους μαθητές, Μίκη Θεοδωράκη, ο οποίος μελοποίησε την Νεκρώσιμη Ακολουθία του Αγίου Ιωάννου του Δαμασκηνού. 

Ο Μίκης Θεοδωράκης, ο οποίος σε ηλικία 17 ετών, μελοποιούσε στην Τρίπολη το Τροπάριο της Κασσιανής, μέσα στην Κατοχή (!), για τετράφωνη χορωδία και το οποίο εψάλη σε ναό της πόλης. 

Κι ακόμα, ο Μίκης Θεοδωράκης έχει μελοποιήσει για τετράφωνη χορωδία ολόκληρη την Θεία Λειτουργία του Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου. Το παράδειγμα του Θεοδωράκη μας ανάγει στους έλληνες συνθέτες της λόγιας – κλασικής, αν προτιμάτε – μουσικής, οι οποίοι έχουν ασχοληθεί αρκετά και ποικιλοτρόπως με την εκκλησιαστική παράδοση. Υπάρχει ολόκληρο θέμα στην μουσικολογία για συνθέτες που έχουν ως πηγή έμπνευσής τους την βυζαντινή υμνογραφία και μουσική. 

Οι μαθητές εδώ καλό είναι να ξέρουν την πληροφορία για να συνειδητοποιούν κατά το δυνατόν ότι η εκκλησιαστική παράδοση μπορεί να γονιμοποιεί και το παρόν. 

Φυσικά, τη θέση τους έχουν και τα έντεχνα – όπως τα λέμε – τραγούδια των σύγχρονων τραγουδοποιών και σχημάτων. 

Φέρνω ένα παράδειγμα, που περιέχει αρκετά από όσα είπαμε παραπάνω και καταλήγει στο έντεχνο τραγούδι. Τα τραγούδια του Ασώτου, δηλ. μουσικές με αφορμή την παραβολή του Ασώτου Υιού.

Αρχίζοντας από την κλασική μουσική έχουμε την λυρική Καντάτα «Ο άσωτος υιός» (L’ Enfant Prodique, 1884) του μεγάλου γάλλου συνθέτη Claude Debussy (1862-1918). Συνεχίζουμε με δύο μπαλέτα για τον Άσωτο Υιό σε μουσική του ρώσου Sergei Prokofiev (1891-1953) και του σουηδού Hugo Emil Alfvén (1872-1963). Για τις μαθήτριες που κάνουν μπαλέτο αποτελεί έκπληξη η ύπαρξη μπαλέτων για τον Άσωτο Υιό. Στη συνέχεια περνάμε στο θρυλικό συγκρότημα The Rolling Stones και τον δικό τους άσωτο υιό (Prodigal Son) και καταλήγουμε σε λαϊκά και έντεχνα τραγούδια εμπνευσμένα από την παραβολή των: Στέλιου Καζαντζίδη, Νίκου Πορτοκάλογλου, Μάριου Τόκα, Θανάση Παπακωνσταντίνου, Σωκράτη Μάλαμα, Χαϊνηδες. 

Και βέβαια έχουμε αρκετό υλικό και για τις γιορτές, όπως π.χ. το Δωδεκάορτο του Χρήστου Τσιαμούλη, ενώ οι σχετικές παραγωγές ανθούν και φέρουν κι άλλο, όπως, για παράδειγμα, η πρόσφατη δισκογραφική εργασία του Ανδρέα Κατσιγιάννη σε ποίηση Ιωσήφ του Ησυχαστή, με τον Γιώργο Νταλάρα. 

Το έντεχνο τραγούδι σημαίνει συχνά μελοποιημένη ποίηση, που είναι αντικείμενο και του μαθήματος των Θρησκευτικών. Μόνο να θυμηθούμε ότι ο Μάνος Χατζιδάκις είναι ο πρώτος – και ο μόνος, μέχρι τώρα – έλληνας συνθέτης ο οποίος μελοποίησε στίχους από το «Άσμα Ασμάτων» της Παλαιάς Διαθήκης, στο πρωτότυπο, ενώ στο αυτοβιογραφικό του έργο «Η Εποχή της Μελισσάνθης» ενσωμάτωσε τον «Επιτάφιο», δηλαδή εκλογή από την Γ’ Στάση των Εγκωμίων της Μ. Παρασκευής.

Δεν θα πρέπει να παραλείψουμε και τις κινηματογραφικές μουσικές που μπορεί να έχουν σχέση με την ενότητα που διδάσκουμε. Ο ύμνος της αγάπης του Αποστόλου Παύλου εξακολουθεί να συγκινεί, παρά τους αυχμηρούς καιρούς μας. Οι μαθητές μπορούν να έχουν την εικόνα και τον ήχο από την περίφημη ταινία «Blue» του Κριστόφ Κισλόφσκι, με την μουσική του Πράισνερ. Ο «Ύμνος της Αγάπης» σε μια κοντινή – και δη κινηματογραφική – μουσική προσέγγιση. 

Επίσης, καλό θα ήταν οι μαθητές να έχουν και μια ιδέα της μουσικής της ιεραποστολής, δηλαδή της μουσικής της λατρείας στις χώρες της Αφρικής και της Ασίας. 

Προσωπικά δεν αρέσκομαι στον δημοφιλή ύμνο «Αγνή Παρθένε Δέσποινα…». Όμως όταν τον θεομητορικό αυτό ύμνο του Αγίου Νεκταρίου ερμηνεύουν Ινδοί από το Μπαχρέιν, το πράγμα παίρνει άλλη διάσταση. Το σχετικό βίντεο ίσως αποτελεί μιαν …εξωτική εμπειρία για τους μαθητές. Όπως και βίντεο με βυζαντινή μουσική σε πολλές γλώσσες: από αλβανικά και αραβικά, μέχρι γαλλικά και μεξικάνικα. 

Υλικό μας παρέχει και η μουσική της λατρείας των ομοδόξων λαών, με θαυμαστή ποικιλομορφία. 

Και από την μουσική της ιεραποστολής, στην μουσική των θρησκειών. Ο πλούτος εδώ είναι επίσης τεράστιος. Τι να πρωτοδιαλέξεις και τι να πρωτακούσεις. 

Ο διακεκριμένος φωτογράφος Τάσος Βρεττός πριν λίγα χρόνια κατέγραψε ένα αόρατο δίκτυο στο σώμα της Αθήνας: υπόγεια και ενοικιαζόμενα διαμερίσματα, πολυκατοικίες και γκαράζ, γήπεδα και υπαίθριοι, δημόσιοι χώροι, πλατείες και αυλές, πρόχειρα καταλύματα, ιδιοκατασκευές σε προσωρινές αλλά και μόνιμες διευθύνσεις, ομάδες Βουδιστών, Μουσουλμάνων, Ινδουιστών, Σπιριτσουαλιστών και Χριστιανών διαφόρων δογμάτων και πολλαπλών εθνικών προελεύσεων (Αιθίοπες, Αφγανοί, Αιγύπτιοι, Πακιστανοί, Νιγηριανοί, Σενεγαλέζοι, Φιλιππινέζοι, Ινδονήσιοι, Ιρακινοί κ.α.). Πρόκειται για ένα "έργο εν προόδω", το οποίο ξεκίνησε το 2012, με τη συνεργασία των ίδιων των ανθρώπων που συγκροτούν αυτές τις κοινότητες και με απόλυτο σεβασμό στην ταυτότητά τους. Μιλάμε για τόπους και τρόπους λατρείας. 

Στο πλαίσιο του πρότζεκτ ο μουσικός Μιχάλης Καλκάνης, ανταποκρινόμενος στην πρόσκληση του Βρεττού, κατέγραψε ηχητικά ένα ενδεικτικό τμήμα όσων μαρτυρεί η κάμερα του φωτογράφου και στη συνέχεια, επεξεργάστηκε μουσικά το υλικό, το οποίο παρουσιάστηκε στην έκθεση που έγινε στο Μουσείο Μπενάκη σε ειδικά διαμορφωμένες ηχητικές εγκαταστάσεις. Ταυτόχρονα, εκπρόσωποι των θρησκευτικών ομάδων που προαναφέρθηκαν, τραγούδησαν ζωντανά τους ύμνους τους. Επομένως, οι μουσικές των άλλων θρησκειών είναι δίπλα μας προς ανακάλυψιν! Περίεργο ακούγεται αλλά είναι αληθινό. Αφού είναι κοντά μας οι τόποι, είναι και οι τρόποι λατρείας. 

Οι μαθητές ακούν σήμερα κυρίως ξένη μουσική. Άρα και αυτή θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ευφάνταστα, αλλά αυτό απαιτεί και γνώση και δουλειά. Από ελληνική ακούν κυρίως σύγχρονους ράπερ, με συχνά σκληρό στίχο. Μη σας πω και επικίνδυνο ενίοτε. 

Στον αντίποδα αυτής της κατάστασης, ο Salih Demirtaş, υποψήφιος διδάκτορας σε πανεπιστήμιο της Κωνσταντινούπολης, περπατώντας στην παραλία και στα σοκάκια του Νεοχωρίου, στον Βόσπορο, επισκέφτηκε τυχαία τον αυλόγυρο της Παναγίας Κουμαριώτισσας, όπου η προτομή του Κ. Π. Καβάφη και το ποίημα «Το Νιχώρι» κέντρισαν την προσοχή του. Διαβάζοντας το συγκεκριμένο ποίημα, που εντάσσεται στην πρώιμη προ-ποιητική περίοδο του μεγάλου Αλεξανδρινού, προσπάθησε να φανταστεί το Νιχώρι του 19ου αιώνα μέσα από τις λέξεις του ίδιου του Καβάφη. Ηχογράφησε την απαγγελία του ελληνικού κειμένου εμπλουτίζοντάς το με ήχους από το Yeniköy του 2021. Στόχος του είναι να βάλει τους αιώνες να συνομιλήσουν μεταξύ τους, το Νιχώρι με το Yeniköy και να δημιουργήσει ένα "ηχητικό παλίμψηστο". Δεν πρόκειται απλώς για μια καλή ιδέα, αλλά για μια σύγχρονη πρόταση που φέρνει στο σήμερα το θεομητορικό – θα λέγαμε – αυτό ποίημα του Καβάφη. 

Εν κατακλείδι, 

Το μάθημα των Θρησκευτικών με την χρήση της μουσικής, αλλά και των άλλων τεχνών, μπορεί να καταστεί όχι μόνο ένα μάθημα πολιτισμού, αλλά μια μαθητεία στην ομορφιά, μια μέθεξη στην μουσική ποιητική ή έστω μια προσέγγιση ενός άλλου κόσμου που η ουσία του έγκειται ακριβώς στην ομορφιά της δυσκολίας, η οποία δεν θυσιάζεται στον βωμό της ευκολίας, του εύπεπτου και του συρμού.

Πρόκειται σαφώς για έναν αγώνα ακονίσματος της ευαισθησίας και της αισθητικής. Δεν είναι εύκολη υπόθεση, αλλά νομίζω πως αξίζει τον κόπο. 

Σας ευχαριστώ.