Ο "ΠΡΟΜΗΘΕΑΣ ΔΕΣΜΩΤΗΣ" ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΧΡΗΣΤΟΥ

Του Παναγιώτη Αντ. Ανδριόπουλου 

Φέτος συμπληρώθηκε μισός αιώνας από τον πρόωρο (σε αυτοκινητιστικό) θάνατο του μεγάλου συνθέτη Γιάννη Χρήστου. Όσο περνάει ο καιρός, τόσο ανακαλύπτουμε την μοναδικότητά του, την ολωσδιόλου ξεχωριστή περίπτωσή του.

Από το σπουδαίο έργο του εστιάζουμε σήμερα στην μουσική που έγραψε για την τραγωδία «Προμηθέας Δεσμώτης» του Αισχύλου, η οποία ανέβηκε από το Εθνικό Θέατρο στις 6 Ιουνίου 1963, σε μετάφραση Ιωάννη Γρυπάρη. 

Ο Γιάννης Χρήστου έγραψε μουσική για φωνές ηθοποιών, φωνές χορού, ορχήστρα και μαγνητοταινία. 

Στην φωτογραφία που προτάσσουμε της ανάρτησης βλέπουμε από αριστερά: τον Γιάννη Χρήστου, την Ελένη Χατζηαργύρη (Ιώς), τον Αλέξη Μινωτή (Προμηθέας) και κάτω την σπουδαία χορογράφο Μαρία Χορς. Η φωτογραφία είναι από τα παρασκήνια του θεάτρου της Επιδαύρου. 

Έχει μεγάλο ενδιαφέρον το γεγονός ότι ο Γ. Χρήστου γράφει μουσική πάνω στο κείμενο του Γρυπάρη, το οποίο είχε μελοποιήσει – βυζαντινότροπα – και η Εύα Πάλμερ – Σικελιανού για τις Δελφικές Γιορτές του 1927. 

Σε συνέντευξη του το 1963, ο Γιάννης Χρήστου είχε πει για το έργο: "Αναλαμβάνοντας να συνθέσω για πρώτη φορά μουσική για τραγωδία και μάλιστα για μια τραγωδία σαν τον Προμηθέα, ομολογώ πως αντιμετώπισα το πράγμα με το δέος εκείνο που προξενεί σε όλους ο Αισχύλος. Κατάλαβα όμως απ’ την αρχή ότι είχα να κάνω μ’ ένα έργο κοσμογονικό! Αυτό ταίριαζε βέβαια στη μουσική ιδιοσυγκρασία μου, δηλαδή θέλω να πω ότι ένα κοσμογονικό έργο με εμπνέει περισσότερο εύκολα απ’ ό,τι ένα κοινό ή απλοϊκό έργο, αλλά απ’ την άλλη μεριά το γεγονός ότι έπρεπε να ντύσω μουσικά τον Αισχύλο, με τρόμαζε αφάνταστα. Τελικά, ξεπέρασα όλες τις δυσκολίες με τη βοήθεια του ενστίκτου. Η ελληνική καταγωγή μου με βοήθησε να ανακαλύψω μέσα μου τις ελληνικές μελωδίες κι όλα τ’ άλλα στοιχεία που χρειαζόμουν για να γράψω μια μουσική για τον Προμηθέα δεσμώτη. Και μπορώ να σας βεβαιώσω ότι βγήκε μια μουσική που δεν είναι εγκεφαλική, αλλά και που δεν είναι μελιστάλακτη". 

Από το πρόγραμμα των Επιδαυρίων 1963

Στη συνέχεια παραθέτω κάποιες παρατηρήσεις για την μουσική του Χρήστου στον Προμηθέα, όπως δημοσιεύονται στο Αρχείο του Εθνικού Θεάτρου. 

"Στο ογκώδες αυτό έργο του Γ. Χρήστου η παρτιτούρα ορχήστρας μόνο απαριθμεί 247 σελίδες. Εδώ καταγράφονται για πρώτη φορά ηχητικά στοιχεία πέραν των συμβατικών οργάνων ορχήστρας. 

Η χρήση μαγνητοφώνου (μαγνητοταινίας) κατά την "Εισαγωγή" (φέρει την ένδειξη πάντα σε ppp, multiple glissandi sullo corde del pianoforte, con ledita nel interiore del pfte al di la ditto tastiera) συμπληρώνει την πυκνή ορχηστρική γραμμή. 

Επίσης, η χρήση αρμόνιου και η μουσική επένδυση όχι μόνο των χορικών αλλά και των μονολόγων ή των σόλο φωνών επαυξάνει την παρέμβαση της μουσικής στην τραγωδία. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η απόδοση ηχητικών εφέ στο πεντάγραμμο, τα οποία παρεμβαίνουν σε ορισμένες πράξεις του έργου (θάλασσα, σίφουνας, κεραυνός, βροντές στην Έξοδο Β΄). Διαρκής είναι και η μουσική παρέμβαση των κρουστών στην παράσταση. Η ένδειξη misterioso είναι συχνή. Ειδικά για το μαγνητόφωνο αναγράφεται στην παρτιτούρα η οδηγία «να μην βγει πάρτα για το μαγνητόφωνο». Άλλη ένδειξη για την χρησιμοποίηση των glissandi στη μουσική βρίσκουμε στον Πρόλογο Γ΄ “multiple glissandi con tutte le ditto sulle corde del pianoforte. Lasciando vibrane col pedale”. 

Στην παρτιτούρα χρησιμοποιείται άλλοτε τσελέστα και άλλοτε πιάνο. Ως παρατήρηση του συνθέτη σημειώνεται ότι «η celesta γράφεται στην πάρτα του πιάνου». Επίσης, υποδεικνύεται ότι η πιανίστρια αναλαμβάνει να παίζει και την celesta. Γίνεται πλήρης και λεπτομερής καταγραφή του κειμένου επί της παρτιτούρας σε ξεχωριστό πεντάγραμμο. Όλα τα χορικά είναι γραμμένα σε απαγγελτική μορφή. 

Από το βιβλίο της Άννας - Martine Lucciano για τον Γιάννη Χρήστου

Με τη μουσική αυτή και τα στοιχεία ηλεκτρονικής μουσικής που την πλαισιώνουν εγκαινιάζεται ένας κύκλος θεατρικών έργων που εμπλέκουν το νέο αυτό ηχητικό υλικό στα έργα τους. Μετά το Μινωτή που έκανε το ξεκίνημα στον Προμηθέα (1963), ακολούθησε ο Σολομός με τις Ικέτιδες του Αισχύλου (1964) σε μουσική Ι. Ξενάκη και το 1965 και τέλος πάλι ο Μινωτής στον Αγαμέμνονα με τον Χρήστου. 

Η κριτική της εποχής αναφέρει ότι η μουσική υπερκάλυπτε σε πολλά σημεία τον λόγο και ότι η ισχυρή προσωπικότητα του Χρήστου επιβλήθηκε στην ισορροπία της μουσικής με το έργο, με αποτέλεσμα να υπάρχει ένα αυτόνομο μουσικό έργο εις βάρος του όλου έργου και της κατανόησης του κοινού. Είναι λογικό η κριτική να αντιμετώπιζε με αμηχανία τις καινοτομίες αυτές καθότι δεν υπήρχε μέχρι τότε μουσική με την προσθήκη μαγνητοταινίας (με επεξεργασμένα εφέ - επεξεργασία ήχου) και με αυτή την μετα-σειριακή αισθητική σε κάποια άλλη παράσταση του Εθνικού Θεάτρου. Κάποιοι κριτικοί αντίθετα θεώρησαν την μουσική ως την καλύτερη υποστήριξη της δραματουργίας του λόγου. 

Υπάρχει η σημείωση σε μία πάρτα οργάνου ότι «λόγω βροχής αναβλήθει η 2α παράστασις του Προμηθέως Δεσμώτου το Σάββατον 6 - 7 - 63». Σε άλλες πάρτες οργάνων αναγράφονται επίσης δύο ημερομηνίες παραστάσεων στην Επίδαυρο: 15/ 6/ 63 (πιθανώς να αναφέρεται σε πρόβα καθότι η πρεμιέρα έγινε μία μέρα μετά στις 16/ 6/ 63) και 7/ 7/ 63. 

Στο έργο αυτό ο Χρήστου κάνει πρώτη φορά χρήση μαγνητοταινίας εφαρμόζοντας τεχνικές της λεγόμενης «συγκεκριμένης μουσικής» (musiqe concrete) με έναν δικό του όμως τρόπο. Το έργο αυτό ανήκει στην 3η συνθετική περίοδο του συνθέτη 1959 - 1964, τη λεγόμενη «μετα-σειραϊκή ή meta-serial» περίοδο. 

Πάνω, αριστερά: Νίκος Καζής (Ερμής).
Πάνω, στο κέντρο: Αλέξης Μινωτής (Προμηθεύς) και ο Χορός.

Ο Χρήστου το 1964 χρησιμοποίησε μέρος της μουσικής του Προμηθέα στην παράσταση για την αμερικανική τηλεόραση με τίτλο: «Greece: The inner world»."

Αξίζει να σημειωθεί πως ο Φοίβος Ανωγειανάκης σε κριτική του για την μουσική του Γ. Χρήστου έγραψε: «Επίτευξι θεωρούμε στην μουσική για τον «Προμηθέα» (όσο και αν αυτό εκπλήττει τους «ορθοδόξους» της μοντέρνας μουσικής) το συνδυασμό της ατονικής τεχνικής με την παραδοσιακή μουσική… Λόγος, μουσική και όρχηση συνέθεσαν μία από τις ωραιότερες στιγμές που έχουμε χαρεί ποτέ στο χώρο του αρχαίου θεάτρου».

Σημαντική είναι για το θέμα μας ανακοίνωση του μουσικολόγου και μελετητή του έργου του Γιάννη Χρήστου, Κωστή Ζουλιάτη, με θέμα: "Ο Προμηθέας στην μουσική δημιουργία του 20ού αιώνα: Γιάννης Χρήστου - Luigi Nono", που πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο Μουσικολογικού Συνεδρίου στην Κέρκυρα το 2018. 

Στις μέρες μας ξαναπαίχτηκε αυτή η εξαιρετική μουσική του Γιάννη Χρήστου, στις «Ημέρες Μουσικού Θεάτρου» της Εναλλακτικής Σκηνής της Εθνικής Λυρικής Σκηνής στο Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος (9,11 Ιουλίου 2017). Στην παράσταση συμμετείχαν σπουδαστές της Δραματικής Σχολής του Εθνικού Θεάτρου και μέλη της Συμφωνικής Ορχήστρας της ΕΡΤ υπό την διεύθυνση του Χαράλαμπου Γωγιού.