"Ο ΣΚΛΗΡΟΣ ΑΠΡΙΛΗΣ ΤΟΥ '45" ΤΟΥ ΜΑΝΟΥ ΧΑΤΖΙΔΑΚΙ

Του Παναγιώτη Αντ. Ανδριόπουλου

Ο Απρίλης είναι ο μήνας ο σκληρός, γεννώντας 

Μες απ’ την πεθαμένη γη τις πασχαλιές, σμίγοντας 

Θύμηση κι επιθυμία, ταράζοντας 

Με τη βροχή της άνοιξης ρίζες οκνές… 

Η αρχή από την «Έρημη Χώρα» του Έλιοτ, σε μετάφραση του Γιώργου Σεφέρη. 

Από τον Έλιοτ εμπνεύστηκε τον τίτλο ο Χατζιδάκις και μας χάρισε τον δίσκο «Ο σκληρός Απρίλης του ‘45». Μια διασκευή λαϊκών και ρεμπέτικων τραγουδιών του Μεσοπολέμου και της πρώτης μεταπολεμικής περιόδου (πέμπτη εργασία του συνθέτη για το ρεμπέτικο τραγούδι, ενορχηστρωμένα απ΄ τον ίδιο) για μικρή ορχήστρα, με μπουζούκι, δύο κιθάρες, βιολί, μαντολίνο, άρπα, κοντραμπάσο και κρουστά. Τα ρεμπέτικα που επέλεξε ο Χατζιδάκις εκφράζουν τις δύσκολες μέρες του εμφυλίου, αλλά και υπαινίσσονται τις αντίστοιχες δύσκολες μέρες που ζούσε ο τόπος μεσ΄ στη δικτατορία. 

Ο δίσκος ηχογραφήθηκε τον Οκτώβριο 1972 και κυκλοφόρησε την ίδια χρονιά από τον ΕΟΤ. Με τον παρόντα τίτλο πρωτοκυκλοφόρησε το Δεκέμβριο του 1974 και συνολικά έκανε τέσσερις εκδόσεις, με τελευταία αυτή του 2008. 

Περιεχόμενο: «Ο σκληρός Απρίλης του ’45» ήταν η διαφορετική ενορχηστρωτική προσέγγιση του Μάνου Χατζιδάκι σε μια σειρά ρεμπέτικων τραγουδιών, που γράφτηκαν από τον Μιχάλη Σουγιούλ, το Βασίλη Τσιτσάνη, τον Μάρκο Βαμβακάρη, τον Γρηγόρη Μπιθικώτση, τον Απόστολο Καλδάρα, τον Δημήτρη Γκόγκο ή Μπαγιαντέρα, τον Ευάγγελο Παπάζογλου, τον Στέλιο Κηρομύτη, τον Πρόδρομο Τσαουσάκη και τον Γιώργο Μητσάκη. «Ο καθρέφτης» αποτελεί αυτοσχεδιασμό του Μάνου Χατζιδάκι ειδικά για την παρούσα έκδοση. 

Το εξώφυλλο είναι έργο του Γιάννη Μόραλη, ζωγραφισμένο ειδικά για το δίσκο (1974).

Να σημειώσουμε εδώ ότι δύο από τα τραγούδια του δίσκου, "Τα ματόκλαδά σου λάμπουν" του Μ. Βαμβακάρη και "Η μάγισσα της Αραπιάς" του Β. Τσιτσάνη, απασχόλησαν και μετά τον Μάνο Χατζιδάκι. Στις πρόβες που έκανε στην Αμερική με την Φλέρυ Νταντωνάκη, εκεί γύρω στα 1970, τα ηχογράφησε με την Φλέρυ κι εκείνον στο πιάνο. Το πρώτο συμπεριλήφθηκε στον δίσκο "Τα Λειτουργικά", που εκδόθηκε στα 1991, το δεύτερο έμεινε ανέκδοτο, με την ηχογράφηση να κυκλοφορεί τα τελευταία χρόνια στο διαδίκτυο. 
Αυτό σημαίνει πως τα ρεμπέτικα που αγάπησε ο Χατζιδάκις τον συνόδευαν πάντοτε κι εκείνος αναζητούσε την ...άλλη ερμηνεία μέσα του. Ως την αφαίρεση: για φωνή και πιάνο, σαν lied. 
Μια σύγχυση επικρατεί γύρω από την πατρότητα του τραγουδιού «Βγήκα στου Βοτανικού τα πέριξ». Στην πρώτη έκδοση του cd αναφέρεται ως δημιουργός ο Στέλιος Κηρομύτης, όπως και στην επανέκδοση, όπου μάλιστα υπάρχει η εξής σημείωση: "Πρόκειται για ένα μάλλον ξεχασμένο τραγούδι που βρήκε ο Μάνος Χατζιδάκις και ενέταξε στο «Σκληρό Απρίλη». Δεν είναι γνωστή καμιά προγενέστερη ηχογράφηση."
Όμως πρόκειται για το τραγούδι «Στάθηκα πενιές ν’ ακούσω» που πρωτοκυκλοφόρησε το 1948, σε δίσκο 78 στροφών Odeon, ως σύνθεση του Στράτου Παγιουμτζή, με τραγουδιστές το Στράτο Παγιουμτζή και τον Απόστολο Καλδάρα. Η εκτέλεση αυτή συμπεριλήφθηκε και στο δεύτερο cd με τραγούδια του Παγιουμτζή, που κυκλοφόρησαν από τη σειρά «Αρχείο Ελληνικής Δισκογραφίας» με την επιμέλεια του Παναγιώτη Κουνάδη και εκεί φαίνεται σαν σύνθεση του Παγιουμτζή, ενώ σε άλλες καταγραφές φέρεται ως τραγούδι του Τσιτσάνη.
Σε κάθε περίπτωση, δεν είναι ένα από τα δημοφιλή ρεμπέτικα. Ο Χατζιδάκις το ...ανακάλυψε και μας το χάρισε με τη δική του ματιά.

Ο συγγραφέας Κώστας Ταχτσής γράφει, μεταξύ των άλλων, στο προλογικό σημείωμα του δίσκου, που τον βλέπει ως ρέκβιεμ στο νεανικό όραμα της γενιάς του:  

«...Η φρίκη της κατοχής ήταν ακόμα ζωντανή στη μνήμη και τη σάρκα μας, είχαμε περάσει ξυστά πλάι στο θάνατο και θέλαμε να το ξεχάσουμε, θέλαμε να ζήσουμε, και ζωή, βέβαια, σ΄εκείνη την ηλικία, ήταν πάνω απ΄ όλα ο έρωτας και το τραγούδι. 

Αλλά τι τραγούδι; 

Τα τανγκό και τα βαλσάκια είχαν καταρρεύσει με τον καταχτητή. Τα τραγούδια πού ΄χαν φέρει μαζί τους οι «απελευθερωτές» και που μιμήθηκαν αμέσως οι αγοραίοι συνθέτες μας, ήταν η ίδια βράκα φορεμένη ανάποδα. Έμεναν βέβαια τα δημοτικά τραγούδια. Αλλ΄ αυτά τα περιφρονούσαμε: ασχέτως τοπικής ή κοινωνικής καταγωγής, είμασταν παιδιά της μεγαλούπολης, δεν τα ξέραμε, δεν μας εκφράζανε. Δεύτερο και κυριότερο, τά ΄χαμε συνδέσει με μια ξεπερασμένη αισθητική ψευτοηρωισμού και πατριδοκαπηλίας, ασυμβίβαστη μ΄αυτό που αναζητούσαμε -δηλαδή, μία νέα, σύγχρονη Ελλάδα, που να μπορούμε να λέμε πατρίδα, χωρίς αισθήματα ντροπής ή κατωτερότητας. Τότε ανακαλύψαμε τα ρεμπέτικα. 

...Στο βαθμό που πραγματοποιήθηκε το νεανικό μας αυτό όραμα, ένα μεγάλο μέρος οφείλεται χωρίς αμφιβολία στην ιδιοφυία του Μάνου Χατζιδάκι... 

Στο «Σκληρό Απρίλη του ’45», - αναφορά, όπως παλιότερα οι «Πασχαλιές μέσα από τη νεκρή γη» σε στίχο απ’ την «Έρημη Χώρα» του Τ. Σ. Έλιοτ - ο Μάνος Χατζιδάκις στο ’να κομμάτι μετά το άλλο, γυρίζει σε κείνες τις, για μας τουλάχιστο, κοσμογονικές μέρες της νιότης μας, όχι σ’ αναζήτηση κανενός «χαμένου καιρού», αλλά σε μια προσπάθεια να τις δει σ’ όλες τους τις δυνατές διαστάσεις: έτσι όπως ήταν στην πραγματικότητα, έτσι όπως νομίσαμε τότε ότι ήταν κι έτσι όπως θα τις βλέπαμε αν μπορούσαμε να τις δούμε απ’ την απόσταση που τις βλέπουμε τώρα. Ν’ ακούσει όλους τους τους ήχους. Όχι μόνο μπουζούκι και διπλοπενιά, αλλά και μπουζούκι ιδωμένο λίγο σα να ’ταν μαντολίνο, ύστερα και τα δύο μαζί εναλλάξ κι ανάμεσά τους και γκόνγκ και πένθιμα τύμπανα - τους ξερούς κρότους των πολυβόλων ενός συμφωνημένα καταδικασμένου αγώνα, λέω εγώ με το νου μου κι η απελπισμένη ρυθμική πορεία μιας νέας, αλλιώτικης προσφυγιάς… "Ο σκληρός Απρίλης του ’45" είναι ένα ρέκβιεμ σ’ εκείνο το ωραίο και τόσο γόνιμο νεανικό μας όραμα κι ίσως έτσι η ενδόμυχη υπόσχεση μιας το ίδιο γόνιμης χρήσης του λίγου χρόνου που μας μένει ακόμα».
Πάντως τον Ιούλιο του 1974 ο Χατζιδάκις έγραφε ...νοσταλγικά για εκείνη την εποχή: "Αν μπορούσα να ξαναγύριζα σε κείνον τον καιρό, όχι γιατί θα 'μουν πιο νέος, αλλά γιατί δε θα γνώριζα τη φρίκη των κατοπινών καιρών...". 

Τα τραγούδια του δίσκου: 
1. Θα γυρίσει κι ο τροχός (Μ. Σουγιούλ - Αλ. Σακελλάριου - Χρ. Γιαννακόπουλου)
2. Θα πάω εκεί στην Αραπιά (Η μάγισσα της Αραπιάς) (Βασίλη Τσιτσάνη)
3. Τα ματόκλαδά σου λάμπουν (Μάρκου Βαμβακάρη)
4. Πήρα τη στράτα κι έρχομαι (Στρώσε μου να κοιμηθώ) (Βασίλη Τσιτσάνη)
5. Ο καθρέφτης (Μάνου Χατζιδάκι)
6. Του Βοτανικού ο μάγκας (Γρ. Μπιθικώτση - Λ. Τσώλη)
7. Μάγκας βγήκε για σεργιάνι (Απ. Καλδάρα - Β. Τσιτσάνη)
8. Μέσα στης ζωής τα μονοπάτια (Η νυχτερίδα) (Δημήτρη Γκόγκου - Μπαγιαντέρα)
9. Κάτω στα λεμονάδικα (Βαγγέλη Παπάζογλου)
10. Βγήκα στου Βοτανικού τα πέριξ (Στέλιου Κηρομύτη)
11. Το πικραμένο αγόρι (Β. Τσιτσάνη - Β. Ταμβάκη)
12. Το δικό σου το μαράζι (Γιώργου Μητσάκη)