"Ο ΑΝΤΩΝΗΣ" ΤΟΥ ΜΙΚΗ ΘΕΟΔΩΡΑΚΗ ΚΑΙ "Ο ΚΥΡ ΑΝΤΩΝΗΣ" ΤΟΥ ΜΑΝΟΥ ΧΑΤΖΙΔΑΚΙ

Του Παναγιώτη Αντ. Ανδριόπουλου

Ένας από τους γνωστότερους και τους πλέον εμβληματικούς δίσκους του Μίκη Θεοδωράκη είναι το «Μαουτχάουζεν» σε στίχους του Ιάκωβου Καμπανέλλη.
Το έργο του Μ. Θεοδωράκη, συγκεκριμένα, ονομάστηκε ''Η μπαλάντα του Μαουτχάουζεν'' (1966) και χωριζόταν σε τέσσερα τραγούδια, το περίφημο ''Άσμα Ασμάτων (Τι ωραία πού' ν' η αγάπη μου)'', τον ''Αντώνη'', τον ''Δραπέτη'' και το ''Όταν τελειώσει ο πόλεμος'', που η ερμηνεύτρια Μαρία Φαραντούρη τραγούδησε ως ''Άμα τελειώσει ο πόλεμος''. 

Στον δίσκο, το τραγούδι «ο Αντώνης» αναφέρεται σε πραγματικό και υπαρκτό πρόσωπο στο στρατόπεδο. 

Να πως το παρουσιάζει ο ίδιος ο Ιάκωβος Καμπανέλλης, κρατούμενος και αυτός στο συγκεκριμένο στρατόπεδο, στο βιβλίο του «Μαουτχάουζεν»:

«Ήταν μετά το μεσημεριανό φαϊ. Οι Ες-Ες επικεφαλής των συνεργείων των τιμωρημένων είχανε ως εκείνη την ώρα «ξεκάνει» 17 Εβραίους και Ρώσους αιχμαλώτους πολέμου. Μόλις κάποιος παραπατούσε τον σέρνανε στα συρματοπλέγματα του φράχτη. Εκεί ο Ες-Ες τον έχωνε ανάμεσα στο φράχτη και τον πυροβολούσε. Ύστερα έγραφε σε ένα μπλοκ «Ο υπ’αριθ. 137.566 κρατούμενος, αποπειραθείς να δραπετεύσει, εξετελέσθη επι τόπου». Αυτή τη σημείωση την κρατούσε για την βραδυνή αναφορά. Έγραφε όμως άλλη μια και την καρφίτσωνε πάνω στον πεθαμένο «Μόνο η πειθαρχία οδηγεί εις την ελευθερία». Σ’ ένα ανέβασμα της σκάλας του λατομείου, ένας Εβραίος άρχισε να παραπατά. Ο Αντώνης του έκανε νόημα να πλησιάσει. Ο Εβραίος πλησίασε κι ο Αντώνης κράτησε το δικό του αγκωνάρι με το δεξιό και με τ’ αριστερό σήκωσε το αγκωνάρι του Εβραίου. Όμως αυτό έγινε στη μέση της σκάλας. Έμενε ακόμα πολύ ανέβασμα. Ο Ες-Ες τους είδε και τους χώρισε. Διέταξε τον Εβραίο να τρέξει. Αυτός ανέβηκε λίγα σκαλοπάτια, ύστερα άφησε την πέτρα να πέσει και γονάτισε στο σκαλί. Ο Ες-Ες πλησίασε και του είπε να ανοίξει το στόμα. Ο Εβραίος άνοιξε το στόμα. Ο Ες-Ες έβγαλε το περίστροφο, το έχωσε στο στόμα του Εβραίου και πυροβόλησε. Ύστερα γύρισε προς τον Αντώνη και στύλωσε τα μάτια επάνω του. Ο Αντώνης τον κύτταξε άφοβα. Ύστερα πλησίασε τον νεκρό, φορτώθηκε και το δεύτερο αγκωνάρι και συνέχισε να ανεβαίνει την σκάλα. Ο Ες-Ες πάγωσε. Δεν είπε τίποτε. Δεν έκανε τίποτε. 

Όταν όμως ξαναγύρισαν στο λατομείο για να ξαναφορτωθούν αγκωνάρια φώναξε τον Αντώνη να πάει κοντά. Άρχισε να βολτάρει σαν μανιακός ανάμεσα στις πέτρες και να ψάχνει. Βρήκε ένα αγκωνάρι διπλό από τ’άλλα, τό’δειξε στον Αντώνη και του είπε "Αυτό είναι το δικό σου". Ο Αντώνης κύτταξε το αγκωνάρι, ύστερα τον Ες-Ες, ύστερα τα σκόρπια αγκωνάρια γύρω του. Όλοι οι άλλοι κάνανε πως δεν βλέπανε, πως δεν ακούγανε. Στο Μαουτχάουζεν το ένας για όλους και όλοι για έναν, ήταν νόμος. Τρέμανε για το τι θα έβγαινε από τούτο το μπλέξιμο. Αυτός ο Έλληνας το πήγαινε φιρί-φιρί. Ο Ες-Ες είχε κιόλας βγάλει το περίστροφό του από τη θήκη, το 'τριβε νευρικά στο παντελόνι του και ετοιμάζονταν. Ο Αντώνης σταμάτησε μπροστά σ’ένα αγκωνάρι ακόμα πιο μεγάλο από εκείνο που του διάλεξε ο Ες-Ες. «Αυτό είναι το δικό μου», είπε και το φορτώθηκε. Σ’ όλους τους δρόμους που κάνανε ως το βράδυ, ώσπου σήμανε η ώρα για μέσα ο Αντώνης διάλεγε και φορτωνόταν τα πιο βαριά αγκωνάρια. Το ίδιο βράδυ το στρατόπεδο απ’άκρη σ’άκρη μίλαγε για τον Έλληνα τον Αντώνη. 

Τέτοια νέα αναταράζανε το Μαουτχάουζεν. Ήταν μια κρυφή διανομή ελευθερίας.»

Οι στίχοι του τραγουδιού γράφτηκαν από τον Ιάκωβο Καμπανέλλη στα 1963. 

Εκεί στη σκάλα την πλατιά 

στη σκάλα των δακρύων 

στο Βίνερ Γκράμπεν το βαθύ 

το λατομείο των θρήνων 

Εβραίοι κι αντάρτες περπατούν 

Εβραίοι κι αντάρτες πέφτουν, 

βράχο στη ράχη κουβαλούν 

βράχο σταυρό θανάτου. 

Εκεί ο Αντώνης τη φωνή 

φωνή, φωνή ακούει 

ω καμαράντ, ω καμαράντ 

βόηθα ν΄ ανέβω τη σκάλα. 

Μα κει στη σκάλα την πλατιά 

και των δακρύων τη σκάλα 

τέτοια βοήθεια είναι βρισιά 

τέτοια σπλαχνιά είν’ κατάρα. 

Ο Εβραίος πέφτει στο σκαλί 

και κοκκινίζει η σκάλα 

κι εσύ λεβέντη μου έλα εδώ 

βράχο διπλό κουβάλα. 

Παίρνω διπλό, παίρνω τριπλό 

μένα με λένε Αντώνη 

κι αν είσαι άντρας, 

έλα εδώ στο μαρμαρένιο αλώνι. 

Να πούμε ότι ο ''Αντώνης'', το δεύτερο αυτό τραγούδι της ''Μπαλάντας του Μαουτχάουζεν'', έγινε το μουσικό θέμα για το θρυλικό κινηματογραφικό ''Ζ'' του Κώστα Γαβρά και του Βασίλη Βασιλικού. 

Να θυμηθούμε ότι το τραγούδι ακουγόταν ως ανεπίσημος εθνικός ύμνος του Χορασάν (Αφγανιστάν) το 1980 με τίτλο «Watan ishqe tu iftekharam» («Πατρίδα μου, η αγάπη μου για σένα είναι τιμή μου), ενάντια στο υποκινούμενο από την ΕΣΣΔ πραξικόπημα. Κι ακόμα, όταν το Νοέμβριο του 2001 το ΝΑΤΟ ανέλαβε τη διοίκηση του Αφγανιστάν, έπειτα από την ανατροπή των Ταλιμπάν, κατόπιν απόφασης του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ, ο αφγανικός στρατός μπήκε στην Καμπούλ πάνω σε ανοιχτά στρατιωτικά φορτηγά, τραγουδώντας τον ''Αντώνη'' του Θεοδωράκη στη γλώσσα τους σα να επρόκειτο επίσης για τον δικό τους Εθνικό Ύμνο!
Ακολουθεί βίντεο όπου ο Αφγανός ερμηνευτής Abdel Wahab Madadi ερμηνεύει στην αφγανική τηλεόραση τον ''Αντώνη'' και οι αντιδράσεις κυρίως των νέων φανερώνουν τη δυναμική του τραγουδιού στη συγκεκριμένη ασιατική χώρα.

Αρκετά χρόνια αργότερα, τον Οκτώβριο του 2014, τη μάχη των Κούρδων μαχητών στο Κομπάνι,  το οποίο πολιορκούσαν ανελέητα οι τζιχαντιστές, εμψύχωνε και πάλι ο "Αντώνης" του Μίκη Θεοδωράκη. Το βίντεο, στο οποίο πρωταγωνιστούσαν γυναίκες μαχητές, ξεκινά με τον «Αντώνη», ενώ ακολουθεί το «Ποιος δεν μιλά για τη λαμπρή».

Ο ...ΑΓΙΟΣ "ΚΥΡ ΑΝΤΩΝΗΣ" ΤΗΣ ΜΕΛΙΝΑΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΜΑΝΟΥ 

Το τραγούδι Ο κυρ-Αντώνης σε στίχους και μουσική Μάνου Χατζιδάκι, τραγούδησε σε πρώτη εκτέλεση η Νάνα Μούσχουρη. Ήταν η συμμετοχή του συνθέτη στο Γ' Φεστιβάλ Τραγουδιού του Ε.Ι.Ρ τον Ιούλιο του 1961. Την ίδια χρονιά ηχογραφήθηκε Ο κυρ-Αντώνης, πάντα με τη Νάνα Μούσχουρη.

Το τραγούδι ερμήνευσαν την ίδια εποχή ο Στέλιος Καζαντζίδης με τη Μαρινέλλα, ο Πάνος Γαβαλάς με τη Ρία Κούρτη (λαϊκές εκδοχές του τραγουδιού), η Νινή Ζαχά, η Ζωή Κουρούκλη, η Βίκυ Λέανδρος και πολλοί νεώτεροι τραγουδιστές.

Ο ίδιος ο Χατζιδάκις επέλεξε τον Γιώργο Νταλάρα να τραγουδήσει τον Κυρ-Αντώνη στη Λαϊκή Αγορά του (σε ενορχήστρωση Νίκου Κυπουργού), ήτοι στον κύκλο των 30 τραγουδιών που επέλεξε να επανεκτελέσει το 1987 (μετά τη Ρωμαϊκή Αγορά). Αλλά τη μελωδία του Κυρ-Αντώνη συμπεριέλαβε ο Χατζιδάκις και στους λυρικούς Δεκαπέντε Εσπερινούς του (1964), δηλαδή την ορχηστρική εκδοχή 15 τραγουδιών του για πιάνο, άρπα, δύο κιθάρες και κοντραμπάσο.

Όμως η ονειρική ερμηνεία του ποιητικού αυτού πλάσματος του χατζιδακικού σύμπαντος, βρίσκεται στο πασίγνωστο, πλέον, φιλμάκι, στο οποίο η Μελίνα μετέφραζε στα γαλλικά τους στίχους του τραγουδιού, που έλεγε ο ίδιος ο συνθέτης, καθισμένη στα γόνατα του σχεδόν. Προέρχεται από ένα αφιέρωμα της γαλλικής τηλεόρασης στον Μάνο Χατζιδάκι και τη Μελίνα Μερκούρη, του 1960, τη χρονιά που οι δυο τους θριάμβευσαν στις Κάννες με το Ποτέ την Κυριακή του Ζυλ Ντασσέν.

Το βιντεάκι αυτό συμπεριελήφθη στο δίσκο ... Μελίνα του Μάνου (Σείριος 2004), μαζί με άλλα δύο ιστορικά βίντεο που, εκτός από τα τραγούδια, αναδεικνύουν την μοναδική, την αληθινά ερωτική σχέση Μελίνας και Μάνου.

Αυτό το βίντεο παραθέτουμε και στη συνέχεια, προς ρεμβασμόν ονειρικό, στην αυλή του κυρ- Αντώνη που μετρούσε τ' άστρα... Κι εμείς μαζί του...

Ο Κυρ Αντώνης πάει καιρός που ζούσε στην αυλή

μ'ένα κανάτι μ' ένα κρεβάτι και με κρασί πολύ

είχε δυο μάτια γαλανά κι αχτένιστα μαλλιά

κι ένα λουλούδι πάντα φορούσε στα ρούχα τα παλιά

Αχ κυρ Αντώνη πως σ' αγαπάμε

και μαζί σου τ' άστρα μετράμε

τις φωτιές για σένα πηδάμε

ώσπου να 'ρθει η βροχή.

Και τον καημό σου πάντα ξεχνάμε

σαν πουλιά μαζί τριγυρνάμε

σαν παιδιά μαζί σου γελάμε

σαν κάνεις προσευχή

Ο κυρ Αντώνης βιάζεται να πάει να κοιμηθεί

γιατί το βράδυ στα όνειρά του θέλει να θυμηθεί

ότι ποτέ δεν έζησε, μες στο όνειρό του ζει

μα η νύχτα φεύγει και λυπημένο τον βρίσκει η χαραυγή

Αχ κυρ Αντώνη πως σ' αγαπάμε

και μαζί σου τ'άστρα μετράμε

τις φωτιές για σένα πηδάμε

ώσπου να 'ρθει η βροχή.

Και τον καημό σου πάντα ξεχνάμε

σαν πουλιά μαζί τριγυρνάμε

σαν παιδιά με σένα γελάμε

σαν κάνεις προσευχή

Μα ένα βράδυ ο κυρ Αντώνης στρώνει να κοιμηθεί

κι εμείς ξυπνάμε τον καρτεράμε στην πόρτα να φανεί

Μα ο κυρ Αντώνης δεν θα βγεί ποτέ του στην αυλή

αφού για πάντα μες στο όνειρό του θέλησε πια να ζει.