Δημήτρης Μπαλτᾶς
Στέφανος Εὐαγγελίδης, Ὁ Ἰσαάκιος καί οἱ ἄλλοι, ἐκδ. Τσουκάτου, Ἀθήνα 2019, σελ. 149
Στό βιβλίο τοῦ Στ. Εὐαγγελίδη, πού δέν εἶναι ἱστορικός μέ τήν στενή ἔννοια τοῦ ὅρου, τό ἐνδιαφέρον τό δικό μου πού ἐπίσης δέν εἶμαι ἱστορικός μέ τήν στενή ἔννοια τοῦ ὅρου, ἀλλά ἔρχομαι ἀπό τόν χῶρο τῆς φιλοσοφίας, εἶναι ἀναπόφευκτα ἱστορικό, ἀφοῦ ὁ συγγραφέας ἀναδεικνύει, ἀπό τήν ἱστορία, τήν βυζαντινή καί τήν κυπριακή, τοῦ Βυζαντίου καί τῆς Δύσης, γεγονότα τῶν ἐτῶν 1185-1561. Παράλληλα ὡστόσο, τό ἐνδιαφέρον μπορεῖ νά εἶναι τρόπον τινα καί φιλοσοφικό γιά δύο λόγους. Κατ’ ἀρχάς, ἀπό τήν ἄποψη τῆς σχέσης μεταξύ τῆς προσωπικότητας (λ.χ. ἑνός ἡγέτη) καί τῆς συλλογικότητας (λ.χ. ἑνός λαοῦ), πού μελετᾶ ἡ φιλοσοφία τῆς ἱστορίας, στό παρόν βιβλίο θά δεῖ κανείς ἀνθρώπους μέ ἡγετική συμπεριφορά, κινούμενους ἀπό προσωπικές φιλοδοξίες νά κάνουν καταστροφικές ἐπιλογές οἱ ὁποῖες ἐπηρεάζουν τήν πορεία τῶν λαῶν τους καί μἀλιστα ἐπί αἰῶνες. Ἐξ ἄλλου, φιλοσοφικό μπορεῖ νά εἶναι τό ἐνδιαφέρον καί στόν βαθμό πού οἱ Κύπριοι ἐπιδεικνύουν ἕνα ἀντιστασιακό πνεῦμα ἐναντίον τῶν Φράγκων τόν 15ο αἰ. (σσ. 105-109). Ἐδῶ ὁ συγγραφέας συμπεραίνει ὅτι «ἔστω κι ἄν οἱ ἀγρότες-ἐπαναστάτες ἡττήθηκαν, ἡ ἄρνησή τους νά ὑποταχθοῦν στήν μοῖρα τους» καί παράλληλα ὁ ἀγώνας τους «νά ἀλλάξουν τό πεπρωμένο τους» ἀποτελοῦν «τή δόξα τοῦ Κυπριακοῦ Ἑλληνισμοῦ» (σ. 110), ἑνός νησιοῦ ἡ ἱστορία τοῦ ὁποίου ἔχει καταγραφεῖ μέ σελίδες αἵματος καί μαρτυρίων λόγῳ τῆς συνεχοῦς ὑπό ὁποιεσδήποτε μορφές (τυραννικῆς διακυβερνήσεως, ἀγοραπωλησίας κ.ἄ.) καταπίεσης τῶν κατοίκων του μέχρι σήμερα.
Ἕνα ἄλλο στοιχεῖο τοῦ βιβλίου στό ὁποῖο θά ἑστιάσω καί πού θά σχολιάσω εἶναι ἡ σύνδεση, καί μάλιστα σέ μία ἀριστοτεχνικά παρουσιαζόμενη καταγραφή, τῆς ἱστορίας καί τοῦ μύθου. Πρόκειται γι’ αὐτό πού ὁ Στ. Εὐαγγελλίδης διατυπώνει ἤδη στήν εἰσαγωγή του: «Ἡ ἱστορία σάν παραμύθι καί τό παραμύθι σάν ἱστορία» (σ. 14). Ἄς δοῦμε ὁρισμένα χαρακτηριστικά παραδείγματα: Ἕνα πρῶτο εἶναι τό περιστατικό μέ τήν ποικιλία σταφυλιοῦ πού δοκίμασε στήν Κύπρο ὁ Ριχάρδος ὁ Λεοντόκαρδος: «Ὅταν ὁ Ριχάρδος κατέκτησε τό Κολόσσι, οἱ καλλιεργητές τῆς περιοχῆς τόν φίλεψαν μέ μιά νέα ποικιλία σταφυλιοῦ καί τοῦ ζήτησαν νά τῆς δωσει ἕνα ὄνομα. Ὁ Ριχάρδος τό δοκίμασε καί εἶπε ‘’very good’’. Οἱ Κύπριοι νόμισαν πώς αὐτή ἦταν ἡ ὀνομασία πού ὁ βασιλιάς ἔδωσε στό σταφύλι καί ἀπό τότε τό σταφύλι αὐτό ὀνομάζεται στήν Κύπρο ‘’βέρικο’’» (σ. 32). Ἕνα δεύτερο παράδειγμα, πού κινεῖται ἀκόμη περισσότερο στόν χῶρο τοῦ μύθου καί τοῦ φανταστικοῦ ἀφορᾶ τόν πρόγονο τοῦ Γκύ ντέ Λουζινιάν, μιᾶς ἀπό τίς «πιό ἀμφιλεγόμενες μορφές τῶν σταυροφοριῶν» (σ. 52). «Ὅταν ἡ νεράιδα Μελουσίνα συμφώνησε νά παντρευτεῖ τόν κόμη Λουζινιάν, τόν ἔβαλε νά τῆς ὁρκιστεῖ πώς δέν θά προσπαθοῦσε ποτέ νά τή δεῖ γυμνή. Ὁ κόμης, τρελός ἀπό ἔρωτα, τό ὁρκίστηκε. Ἐκείνη, χρησιμοποιώντας τίς μαγικές της δυνάμεις, τοῦ ἔκτισε ἕνα μεγαλοπρεπές κάστρο καί, μέ τά κεριά σβηστά, τοῦ ἔκανε πολλά παιδιά. Μία μέρα ὁ κόμης παραφύλαξε τή γυναίκα του τήν ὥρα πού γυμνή ἐκείνη ἔκανε τό μαγικό της λουτρό. Ἡ Μελουσίνα τόν κατάλαβε, μεταμορφώθηκε σέ δράκοντα καί ἐξαφανίστηκε» (σσ. 51-52). Παράλληλα μέ τήν παράθεση τοῦ μύθου, ἀκολουθεῖ ἡ ἀναφορά στήν ἱστορική παρουσία τοῦ Γκύ στήν Κύπρο. Ἐπισημαίνει σχετικά ὁ συγγραφέας ὅτι «Ὁ Γκύ ποτέ δέν στέφθηκε βασιλιάς τῆς Κύπρου. Θεωρεῖται ὅμως ὡς ὁ πρῶτος βασιλιάς τῆς Φραγκοκρατίας στήν Κύπρο» (σ. 61). Ἀκόμη καί ἡ περίπτωση τοῦ τροβαδούρου Πέιρε Βιντάλ, ὁ ὁποῖος πιθανολογεῖται ὅτι ἀκολούθησε τόν Ριχάρδο τόν Λεοντόκαρδο στήν Κύπρο, κινεῖται, καί αὐτή, μεταξύ ἱστορικῆς πραγματικότητας καί μύθου: «Δέν ἀποκλείεται ὁ Ριχάρδος νά συνάντησε τόν Πέιρε Βιντάλ, νά ἐκτίμησε τά τραγούδια του καί νά τόν πῆρε μαζί του. Δέν ὑπάρχει ἀμφιβολία πώς ὁ Πέιρε Βιντάλ εἶναι ὑπαρκτό πρόσωπο. Αὐτό πού μπορεῖ νά τεθεῖ ὑπό ἀμφισβήτηση εἶναι ἡ παρουσία του στήν Κύπρο. Ὅμως κάτι τέτοιο δέν εἶναι ἀδύνατο. Πολλοί τροβαδοῦροι ἀκολούθησαν τούς Σταυροφόρους γιά νά ὑμνήσουν τά κατορθώματά τους. Ἴσως πάλι νά ἀποτελεῖ ἁπλά ἕνα ἀκόμη ρομαντικό θρύλο ἀπό τούς τόσους πού συνδέονται μέ τόν Ριχάρδο τόν Λεοντόκαρδο καί τήν Κύπρο» (σσ. 88-89). Ἔτσι, μέ ἀφετηρία τά ἀναφερθέντα παραδείγματα, ἀλλά καί σέ ἕνα γενικότερο πλαίσιο, θά ἔλεγα ὅτι ὁ μύθος δέν αἴρει καθ’ ὁλοκληρίαν τήν ἀλήθεια τῶν πραγμάτων. Μπορεῖ δηλαδή καί ὁ μύθος νά περιέχει ὄψεις μιᾶς ἀλήθειας.
Πέραν τῶν ἀναφερθέντων, θέλω νά κάνω καί μία παρατήρηση περισσότερο φιλολογική καί πού ἀφορᾶ τό ὕφος τοῦ βιβλίου. Ὁμολογουμένως εἶναι ἕνα βιβλίο πού ‘’διαβάζεται εὔκολα’’, καί σ’ αὐτό ἀσφαλῶς παίζουν ρόλο ἡ ἄνεση στήν γραφή, ἡ ἀπουσία ἑνός αὐστηροῦ ἀκαδημαϊκοῦ λόγου, ἀλλά καί ἡ ἀνάδειξη θεμάτων ἄγνωστων, σπανίως ἐμφανιζομένων στήν σύγχρονη κυπριακή ἱστοριογραφία καί στήν ἑλληνική βιβλιογραφία. Γιά τούς εἰδικούς μελετητές θά προσθέσω ὅτι ὁ συγγραφέας ἀνατρέχει καί ἐπικαλεῖται γνωστούς συγγραφεῖς τῶν μεσαιωνικῶν χρόνων, ὅπως τόν Νικήτα Χωνιάτη, τόν Νεόφυτο τόν Ἔγκλειστο καί τόν Λεόντιο Μαχαιρᾶ. Λόγου χάρη, ὁ Νικήτας Χωνιάτης καί ὁ Νεόφυτος ὁ Ἔγκλειστος περιγράφουν τήν διακυβέρνηση τῆς Κύπρου ὑπό τόν Ἰσαάκιο Κομνηνό. Κατ’ ἀρχάς, ὁ Χωνιάτης γράφει χαρακτηριστικά: «Φόνοις τε γάρ καθ’ ὥραν ἀναιτίοις ἐχραίνετο καί δηλήμων σωμάτων ἀνθρωπίνων ἐγίνετο ποινάς ἐπάγων καί τιμωρίας» (σ. 24). Κατά παρόμοιο τρόπο, καί ὁ Νεόφυτος ὁ Ἔγκλειστος ἐπισημαίνει ὅτι ὁ Ἰσαάκιος «ἐκάκωσε δ’ οὐ τήν χώραν ἁπλῶς, καί τῶν πλουσίων τούς βίους διήρπασεν … ὥστε πάντας τρόπον τινα ἐπιζητοῦντας φεύξασθαι ἀπ’ αὐτοῦ» (σ. 25). Γιά τήν περίπτωση τοῦ ἑβραϊκῆς καταγωγῆς Ἰωσήφ Νάτση ὁ ὁποῖος «ἤθελε νά γίνει βασιλιάς τῆς Κύπρου» (σ.139), ἀλλά δέν τό κατάφερε ποτέ, ὁ Στέφ. Εὐαγγελίδης ἔχει ἀφετηρία (σσ. 134-138 καί σσ. 142-144) τό διήγημα «Ἑβραῖος βασιλειάς τῆς Κύπρως καί δούκας τῆς Νάξως κι ὅλων τῶν Κυκλάδων» τοῦ νεοέλληνα λογοτέχνη Χρήστου Χρηστοβασίλη.
Σέ μία γενικότερη ἀποτίμηση, θά ἔλεγα ὅτι τό βιβλίο τοῦ Στέφανου Ευαγγελίδη παρουσιάζει πολλαπλό ἐνδιαφέρον (ἱστορικό, πολιτικό, στρατιωτικό, ἐπιπλέον λογοτεχνικό ἀλλά καί φιλοσοφικό) ἀπευθυνόμενο σ’ ἕνα εὐρύ ἀναγνωστικό κοινό, τό ὁποῖο θά ἀνακαλύψει ὁπωσδήποτε ἄγνωστες περιπτώσεις τῆς ἱστορίας τῆς Ἀνατολῆς καί τῆς Δύσης, τῆς Κύπρου καί τῆς μεσαιωνικῆς Εὐρώπης, μέ ἐπιδιώξεις καί ἐπιλογές ἀνθρώπων ἄλλοι ἀπό τούς ὁποίους ἔχουν διατηρηθεῖ καί ἄλλοι ὄχι στήν ἱστορική μνήμη.
(Ὁμιλία στήν παρουσίαση τοῦ βιβλίου, Ἀθήνα, βιβλιοπωλεῖο Ὁ Πολίτης, 11.12. 2019)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου