Ο ΝΤΟΥΣΑΝ ΜΑΚΑΒΕΓΙΕΦ (SWEET MOVIE) ΤΟΥ ΜΑΝΟΥ ΧΑΤΖΙΔΑΚΙ

Χατζιδάκις και Μακαβέγιεφ

Π.Α. Ανδριόπουλος

Πέθανε την Παρασκευή, 25 Ιανουαρίου 2019, σε ηλικία 88 χρονών, στο Βελιγράδι, ο Ντούσαν Μακαβέγιεφ, ένας από τους πραγματικά αληθινούς αναρχικούς του σύγχρονου κινηματογράφου, ο πιο σημαντικός ίσως σκηνοθέτης του νέου γιουγκοσλάβικου κινηματογράφου, πριν τον Εμίρ Κουστουρίτσα, κατά τους κριτικούς.
Στην Ελλάδα τον γνωρίσαμε από τον Μάνο Χατζιδάκι, ο οποίος έγραψε την μουσική για την ανατρεπτική, αβανγκάρντ ταινία του «Sweet movie». Κι απ' την μουσική της ταινίας του Χατζιδάκι ό,τι πιο γνωστό και αγαπημένο είναι το τραγούδι "Τα παιδιά κάτω στον κάμπο", σε στίχους του ίδιου του Χατζιδάκι, ή, όπως έλεγε ο ίδιος "ο θρίαμβος της εσωτερικής μου αναρχίας. Ο,τι είχα καταπιέσει μέσα μου μέχρι εκείνον τον καιρό, το βγάζω έξω τραγουδώντας και μάλιστα σε μια εποχή που κάθε άλλο παρά ανεχότανε τέτοιες «απελευθερώσεις». Και τι δεν κάνουν εκεί κάτω στον κάμπο αυτά τα παιδιά. Κυνηγάν ένα τρελό, τον πνίγουν και τον καίνε στον γιαλό, πετσοκόβουν τα κεφάλια από εχθρούς κι από πιστούς, κόβουν δεντρολιβανιές και στολίζουν τα πηγάδια για να σπρώξουν μέσα τις νιές και να πνιγούνε, κοροϊδεύουν έναν παπά, του παίρνουν τ' άμφια και τον αφήνουν γυμνό μεσ' στην αγορά, πωλούν τους προγόνους τους για ένα κομμάτι ψωμί κι ύστερα μελαγχολούν… Ολ' αυτά, ταιριάξαν απόλυτα με την αποκάλυψη που πραγματοποιούσε ο Μακαβέγιεφ στην ταινία του «Σουίτ Μούβι» για το έγκλημα στο δάσος του Κατύν. Κάθε αναφορά στο γεγονός αυτό, με τις θλιβερές σκηνές από τα παλιά επίκαιρα που δεν προβλήθηκαν ποτέ πριν από το «Σουίτ Μούβι», είχε το τραγούδι μου πανίσχυρο να συνοδεύει τις τραγικές εικόνες. Και, επί τέλους, άρχιζα να νιώθω μια βαθιά ικανοποίηση έξω από τις άθλιες σκοπιμότητες του καιρού μας". 

Ο Χατζιδάκις χρησιμοποιεί εδώ ένα τραγούδι που είχε γράψει το 1945 για το έργο «Το Καλοκαίρι θα Θερίσουμε» του Αλέξη Δαμιανού, που σκηνοθέτησε ο Γιώργος Σεβαστίκογλου, για να σχολιάσει μία ακόμα ειρωνεία της ιστορίας. Ή μάλλον για να πει, για ακόμα μία φορά, ότι το Κτήνος μέσα μας δεν έχει πρόσωπο, ούτε το μονοπωλεί η αριστερά ή η δεξιά, ο Χίτλερ ή ο Στάλιν.
Η ταινία γυρίστηκε ενώ ο Μακαβέγιεφ ζούσε εξόριστος στον Καναδά. Χωρίς αναγνωρίσιμη πλοκή, η ταινία λειτουργεί σαν μια μελέτη πάνω στις περίπλοκες εσοχές της σεξουαλικότητας στον ανθρώπινο νου, την ώρα που κατακρίνει την εμπορευματοποίηση και καταπίεσή της από καθεστώτα τύπου Στάλιν. Οταν ο Ντούσαν Μακαβέγιεφ τηλεφώνησε στον Χατζιδάκι με την πρόταση να συνεργαστούν για την καινούργια του ταινία, εκείνος ενθουσιάστηκε. Είχε κιόλας γοητευθεί από τα «Μυστήρια του οργανισμού», του ίδιου σκηνοθέτη. Ετσι γεννήθηκε, το 1974, το περίφημο σάουντρακ του «Sweet movie», μιας ακόμα μαγικής «ιστορίας έρωτα και αναρχίας» (όπως θα ’λεγε και η Λίνα Βερτμίλερ).  

Ας δούμε πώς προλόγισε ο ίδιος ο Μάνος Χατζιδάκις την προβολή της ταινίας Sweet Movie την Κυριακή το πρωί 20 Οκτωβρίου 1974 στην Κινηματογραφική Λέσχη, στο ΑΣΤΥ.

"Σαν είδα πρώτη φορά στο Λονδίνο τα Μυστήρια του οργανισμού, την προηγούμενη ταινία του Μακαβέγιεφ, ενθουσιάστηκα, χειροκρότησα, κι είπα σε φίλους μου πως θα ‘ταν μεγάλη η χαρά μου σαν τύχαινε και δούλευα μ’ αυτόν τον σκηνοθέτη. Οι φίλοι μου τo ‘παν στον Μακαβέγιεφ κι αυτός με την σειρά του μου τηλεφώνησε στην Αθήνα και με ρώτησε, αν θέλω να δουλέψω στο Sweet Movie, ταινία που μόλις άρχιζε να γυρίζει. Πήγα τον γνώρισα, γίναμε φίλοι και δουλέψαμε μαζί σε διάφορες πόλεις της Ευρώπης, ίσαμε που τέλειωσε το έργο που θα δείτε εδώ σε λίγο. 

Η εμπειρία μου ήταν συναρπαστική κι ο Μακαβέγιεφ, ίδιος απαράλλαχτος ο άνθρωπος με τον σκηνοθέτη. 

Βαλκάνιος Γιουγκοσλάβος, νεομαρξιστής, αναρχικός, περίτεχνος κι απλοϊκός, περιφέρεται στον λεγόμενο δυτικό μας κόσμο, μ’ όλη την σκανδαλιά ενός ξεχωριστά ζωηρού παιδιού, με την αστραφτερή ματιά ενός ανατολίτη άρχοντα αλλά και με την ώριμη απλότητα ενός προικισμένου μεσήλικα, που διαθέτει τις εμπειρίες ενός παγκόσμιου πολέμου και τα τελευταία ρανίσματα μιας ευρωπαϊκής παιδείας. 

Με τραγική σατιρική φλέβα μέσα του και με γνήσια αίσθηση χιούμορ, κεντροευρωπαίκού τύπου θάλεγα, απορρίπτει φανατικά κάθε διανοητική έκφραση στις ταινίες του και χειρίζεται το μόνιμο θέμα του - την απελευθέρωση του σύγχρονου ανθρώπου απ' τα εσωτερικά δεσμά του, τα "καταλλήλως επιβληθέντα εντός μας", όπως θάλεγεν ο ποιητής Καβάφης - με ανεξίτηλες εικόνες, αδιάκοπες ευρηματικές ιδέες και με δίχως φραγμό αντιμετώπιση της αλήθειας στις ανθρώπινες σχέσεις. 

Δεν είναι «στρατευμένος». Δεν κάνει εύκολη πολιτική. Αλλά το αποτέλεσμά του είναι πολιτικό, μια και τον χαρακτηρίζει η βαθειά γνώση του σημερινού μας κόσμου. 

Θα πρόσθετα ακόμη, πως ίσως δεν φανερώνει τους συγκεκριμένους στόχους του. Όμως είναι ολοφάνερη η βαθύτατη ανθρωπιά του και η προσπάθειά του να μας αναστατώσει για να σκεφτούμε κι έτσι να ξαναβρούμε μια διαφορετική σύνθεση μέσα μας. Και μια διαφορετική σύνδεση με τον περίγυρό μας. 

Δεν περιέχει συμβολισμούς αλλά μεταχειρίζεται σύμβολα. Δεν περιέχει συνθήματα, αλλά μεταχειρίζεται τραγούδια. Μα πάνω απ’ όλα, μας χαρίζει εικόνες και ιστορίες διαφορετικές, που κινιούνται παράλληλα αλλά κι ανεξάρτητα μεταξύ τους, για να καταλήξουνε όλα σε μια χοάνη, που τελικά χαρακτηρίζεται από τον τίτλο της ταινίας κι από τον ζωντανό κόσμο που περιέχει ο ίδιος ο Μακαβέγιεφ, σύγχρονος, οραματιστής και με ποιητική συνείδηση του παρόντος Χρόνου. 

Πολλοί και μάλιστα θαυμαστές του, επιχειρούν ανάλυση της εργασίας του κι ατελείωτα φιλολογούν γύρω απ’ αυτήν, βρίσκοντας νοήματα, σκέψεις και ερμηνείες απίθανες και περιοριστικές για την γεμάτη ορμή ασταμάτητη φαντασία του Μακαβέγιεφ, που τόσο αντιπαθεί ο ίδιος τα σύμβολα και την διανόηση. Μα πάλι, αυτός ο ίδιος, σαν πονηρός Βαλκάνιος, δέχεται με ηδονή όλες τις απόψεις και επιβεβαιώνει με άνεση και χιούμορ τις εντελώς αντίθετες πλάνες των «σκεφτομένων» θαυμαστών του. Όχι γιατί κερδίζει τίποτα. Απλώς, γιατί διασκεδάζει αυτοσατυρίζοντας την αυξανόμενη επιτυχία της εργασίας του. Τρεις μέρες συζητούσε σ’ ένα απ’ τα Φεστιβάλ της Ιταλίας μ’ έναν καθολικό επίσκοπο, που ενθουσιασμένος ο επίσκοπος, είχε βρει το Sweet Movie θρησκευτική ταινία και βασισμένη μάλιστα στο Ευαγγέλιο. Τρεις μέρες κουβέντιαζε μαζί του για να τον πείσει πως ήτανε ο μόνος που ανακάλυψε το πραγματικό περιεχόμενο της ταινίας του. Ούτε βέβαια ο επίσκοπος ήταν αφελής, ούτε ο Μακαβέγιεφ αργόσχολος. Μα ο διάλογος, ήτανε μέσα στο παιχνίδι του.
[Τα παιδιά κάτω στο κάμπο, σε δίσκο 45 στροφών (1975) στα ιταλικά, από την Daniela Davoli, σε διασκευή Nallo Ciancherotti. Οι στίχοι είναι του μεγάλου Ιταλού σκηνοθέτη Pier Paolo Pasolini].

Εγώ προσωπικά θα προχωρούσα ακόμα πιο πολύ, για να σας εξηγήσω πάνω κάτω την περίπτωσή του και την συγκεκριμένη αυτή ταινία. Και δεν θάταν περίεργο να σας έλεγα ότι, δεν υπάρχει ταινία. Δεν υπάρχει τουλάχιστον μ’ αυτήν την έννοια που συνηθίσαμε να βλέπουμε ταινίες άλλων σκηνοθετών του κινηματογράφου. Το κινηματογραφικό αποτέλεσμα του Μακαβέγιεφ, είναι διαφορετικό και πρωτοφανέρωτο.
Δημιουργεί ένα ανεξάντλητο υλικό, που επί ώρες σαν χίλιες βελόνες εισέρχεται μέσα μας για να ξυπνήσει ναρκωμένα νεύρα, ναρκωμένα από κληρονομημένες προκαταλήψεις και ξέθωρες ιδέες. Και η ταινία θα σχηματιστεί μέσα μας και στον καθένα χωριστά, μετά την προβολή. Κι αυτή ταινία που θα σχηματιστεί, δεν θα μοιάζει η μία την άλλη, θάναι πολλές, όσοι κι οι θεατές, μα όλες μαζί θάναι για τον καθέναν μας το Sweet Movie, ικανό για να μας ξανανθώσει και να μας δώσει μια καινούρια όραση, να ξαναβρούμε τους φίλους μας, τους εαυτούς μας και τις ιδέες μας, μέσα στον χώρο και τον χρόνο που ζούμε.

Ο ίδιος ο Μακαβέγιεφ συνηθίζει να λέει, πως πρέπει κανείς να βλέπει το Sweet Movie, με το κορίτσι του. Ποτέ μόνος. Και σε μερικές στιγμές, σαν τις γλυκές στιγμές ενός κονσέρτου του Ραχμάνινωφ ή του Γκέρσουϊν, ν’ ακουμπάει ο ένας το χέρι του άλλου, με τρυφερότητα και με κρυφό ανατρίχιασμα. Τότε -λέει- η ταινία του λειτουργεί σωστά. 

Προσπαθήστε λοιπόν να πάρετε κι από την μουσική μου, όλη την γλυκιά και ζαχαρένια γεύση που η ταινία περιέχει, μαζί με τους κινέζικους βελονισμούς των ευρηματικών σκηνών της. 

Και στο σπίτι σας όταν βρεθείτε μόνος σας ή με το κορίτσι σας αποφασίστε για την κατάλληλη ή ακατάλληλη συνέχεια. Με τις ευχές του Μακαβέγιεφ και τις δικές μου."

Η φίλη μουσικολόγος Ευτυχία Παπανικολάου, καθηγήτρια σε πανεπιστήμια της Αμερικής, πριν δέκα χρόνια έκανε μια ανακοίνωση σε ένα συνέδριο στο Μέγαρο Μουσικής, ακριβώς για την μουσική του Χατζιδάκι στην ταινία του Μακαβέγιεφ Sweet Movie, με τίτλο:“Is there life after birth?”: Interrogating the Sensuous in Hadjidakis’s Soundtrack for Dušan Makavejev’s «Sweet Movie».
Παραθέτω στη συνέχεια μια περίληψη της ανακοίνωσης της Ευτυχίας Παπανικολάου στα αγγλικά: Dušan Makavejev’s 1974 film Sweet Movie has come down in the history of cinema as one of the most transgressive films of the 1970s. Its visually explicit imagery, ranging from repulsively-portrayed sexual images to outrageous scatological acts of perversion, betrays a cinematic style that owes its extravagant modes of presentation to the revolutionary style of novi (“new”/“open”) film. At the same time that the viewer’s visual realm is assaulted with an onslaught of shocking and downright offensive sequences, the film’s music operates in the realm of liminality. Instead of composing music that aurally accompanies the film’s iconoclastic style, Manos Hadjidakis created one of the most attractive musical scores, reflective of his signature lyrical-poetic aesthetic. In stark contrast to the film’s explicitly vulgar and repellent images, Hadjidakis’s diegetic and nondiegetic music forms a surprisingly appealing auditory staple that aims to manipulate the viewers’ reaction, as its pacifying potential borders on the manipulative. While he acknowledged the graphic imagery of the film (“like a thousand needles penetrating our torpid nerves”), Hadjidakis also sought to provoke with his self-described “sugary-sweet taste” of the music. As this presentation will reveal, Makavejev’s disillusionment with Marxism lies at the core of his cinematic language. Similarly, I will explore how the film’s music serves as an ironic commentary on life, freedom, and revolution—that is, ideas at the core of the film’s ideology.