Η ΑΛΑΖΟΝΕΙΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΣ ΤΟΥ ΓΙΩΡΓΟΥ ΜΠΛΑΝΑ

Του Παναγιώτη Αντ. Ανδριόπουλου 

Επειδή για μένα το κάθε θέμα δεν το τελειώνει η αδηφάγος επικαιρότης, επανέρχομαι στην υπόθεση του μεταφραστή Γιώργου Μπλάνα, η περίπτωση του οποίου απασχόλησε τα ΜΜΕ τον περασμένο Απρίλιο, λόγω της ανάθεσης σ’ αυτόν τεσσάρων μεταφράσεων αρχαίας τραγωδίας και κωμωδίας στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών. 

Ο καθηγητής Θεόδωρος Κ. Στεφανόπουλος, σε αποκαλυπτικό και τεκμηριωμένο κείμενό του, υποστήριξε πως ο Μπλάνας χρησιμοποιεί το αρχαίο κείμενο ως αφορμή, αν όχι ως πρόσχημα, και παράγεται ένα κείμενο ερήμην του πρωτοτύπου που στην πραγματικότητα μαρτυρεί την άγνοια της αρχαίας γλώσσας. Για τον καθηγητή Θ. Στεφανόπουλο το μεταφραστικό εγχείρημα Μπλάνα ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ, αλλά συνιστά ΦΕΝΑΚΗ.
Κάποιοι άλλοι είπαν, όμως, πως πρόκειται για μα «μια εναλλακτική, λιγότερο αυστηρή μετάφραση, που όμως λειτουργεί θεατρικά». Κι αυτή η «θεατρική λειτουργία» με «ποιητικές πινελιές» είναι που δίνει «άφεση αμαρτιών» στον Γ. Μπλάνα. 

Βέβαια, ξεκίνησε μια μεγάλη συζήτηση γύρω από το πώς μεταφράζουμε σήμερα τα αρχαία κείμενα και πόσο μας ενδιαφέρει η πιστότητα σε αυτά ή μια πιο ελεύθερη απόδοση, που μπορεί να είναι πιο ελκυστική για τους θεατές κυρίως. 

Το θέμα είναι διαχρονικό, αλλά επανέρχεται μετ’ επιτάσεως κατά καιρούς λόγω, ακριβώς, της συγκεκριμένης κάθε φορά νέας πραγματικότητας. 

Διάβασα στην «Καθημερινή» την κριτική της Ματίνας Καλτάκη για τον «Ορέστη» του ΚΘΒΕ, όπου γράφτηκαν τα εξής για την μετάφραση Μπλάνα: 

«Ο «Ορέστης» του Κρατικού Θεάτρου Βορείου Ελλάδος, που σκηνοθέτησε ο Γιάννης Αναστασάκης, ήταν μία πολύ καθαρή ανάγνωση του έργου που βασίστηκε στην πιστή και ταυτόχρονα ελεύθερη απόδοση του Γιώργου Μπλάνα. Πώς γίνεται αυτό; Οντας ο ίδιος ποιητής, ο Μπλάνας διαχειρίστηκε ποιητικά το πρωτότυπο, προσθέτοντας στίχους με τους οποίους εξηγεί, αναλύει και ερμηνεύει τους πρωτότυπους, παραμένοντας ταυτόχρονα –ποιητικώ τω τρόπω– πιστός στο πνεύμα του. Για παράδειγμα, οι 7 στίχοι με τους οποίους απαντά η Ηλέκτρα για πρώτη φορά στην Ελένη (81-87), γίνονται 17 από τον Μπλάνα. Κι όμως, νιώθεις να ρέει ο λόγος, χωρίς εσωτερικές αντιστάσεις, σαφής και ποιητικός την ίδια στιγμή, γραμμένος για να ακουστεί. Πράγματι «μιλήθηκε» θαυμάσια από τους ηθοποιούς που ήταν με ελάχιστες αντιρρήσεις εξαιρετικοί.» 

Οι απορίες είναι αυτόματες: Πόσο πιστή μπορεί να είναι μία μετάφραση που ταυτόχρονα είναι και «ελεύθερη απόδοση». Πώς μένει «πιστός» στο πνεύμα του πρωτοτύπου ο Μπλάνας, όταν «ποιητική αδεία» προσθέτει στίχους για να ερμηνεύσει και να αναλύσει τους πρωτότυπους. Είναι η μετάφραση ταυτόχρονα και ένα υπόμνημα; Και σ’ αυτή την διαδικασία δεν υπάρχει ίχνος αυθαιρεσίας, αλλά μόνο «ποιητικός τρόπος»; Κι ακόμα μπορεί να δικαιολογηθεί ο Μπλάνας όταν κάνει τους 7 στίχους, με τους οποίους απαντά η Ηλέκτρα για πρώτη φορά στην Ελένη (81-87), 17; Υπερδιπλασιάζει το πρωτότυπο κι αυτό το βαφτίζουμε «σαφή και ποιητικό» λόγο; 

Να, όμως, που η ίδια δημοσιογράφος - κριτικός, η Ματίνα Καλτάκη, έρχεται με νέα κριτική της να αποδομήσει τον «ελευθέριο» τρόπο του Μπλάνα. 

Η Ματίνα Καλτάκη θεωρεί υπεύθυνο τον Γ. Μπλάνα για την μη πρόσληψη από το κοινό των λυρικών μερών της τραγωδίας Ο «Αγαμέμνων», από την «Ορέστεια» του Αισχύλου, όπως τη σκηνοθέτησε ο Τσέζαρις Γκραουζίνις για το φετινό Φεστιβάλ Επιδαύρου. 

Γράφει η Ματίνα Καλτάκη, κάνοντας και την αυτοκριτική της, τρόπον τινα: 

«Κι αν για την παράσταση του «Ορέστη» (του ΚΘΒΕ) έγραψα ότι οι δραστικές επεμβάσεις του στο πρωτότυπο ήταν ποιητικώ τω τρόπω κοντά στο πνεύμα του έργου, εδώ η εντύπωση αλλάζει κάθετα. Ισως γιατί η υψηλής ποίησης τραγωδίες του Αισχύλου δεν έχουν τα «μεταμοντερνιστικά» χαρακτηριστικά των έργων του Ευριπίδη και δεν «σηκώνουν» αυθαίρετες προσθήκες, επεξηγήσεις και φλυαρίες. Είναι τουλάχιστον παράδοξο αυτό που διαπιστώνεις μελετώντας την απόδοσή του, που εκδόθηκε και κυκλοφορεί (εκδ. Γαβριηλίδη, 2018) μαζί με το αρχαίο κείμενο. Κοιτάς έναν στίχο στο αρχαίο, αναζητείς τη νεοελληνική απόδοσή του και διαπιστώνεις ότι... δεν υπάρχει σχέση! Και πώς να υπάρχει, όταν για τους 1.673 στίχους του πρωτοτύπου ο Μπλάνας χρειάστηκε 1.901 στίχους; Η σπουδαία απόδοση (με τον ίδιο ακριβώς αριθμό στίχων) του «Αγαμέμνονα» από τον Κώστα Γεωργουσόπουλο (Αισχύλου Ορέστεια, εκδ. Εστία, 1989) λειτουργεί σαν μέτρο για την αλαζονεία της μετάφρασης του Μπλάνα» 

Άρα η Ματίνα Καλτάκη όχι απλώς θεωρεί ότι εδώ ο Μπλάνας λειτούργησε με «αυθαίρετες προσθήκες» και «φλυαρίες», αλλά ότι η μετάφρασή του όζει «αλαζονείας»! Μας καταθέτει ότι, αντιπαραβάλλοντας το πρωτότυπο με τη νεοελληνική απόδοσή του, «διαπιστώνεις ότι… δεν υπάρχει σχέση!». 

Δεν θα σταθώ στις οικονομικές παραμέτρους του θέματος, ότι δηλ. ο Γ. Μπλάνας πληρώνεται πολύ ακριβά για να συντηρεί την αλαζονεία του, αλλά θα επισημάνω, απλώς, ότι ο Γ. Μπλάνας απτόητος, ξανά προς τη δόξα τραβά. Τι κι αν αυθαιρετεί; Είναι πλέον ο αδιαφιλονίκητος «εθνικός» μας μεταφραστής.