ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΑΝΤ. ΑΝΔΡΙΟΠΟΥΛΟΣ
ΟΜΙΛΙΑ ΣΤΗΝ ΕΚΔΗΛΩΣΗ
«Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΛΥΚΟΥΡΓΟΥ ΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΥ ΣΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΛΟΓΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ»
Μουσική Βιβλιοθήκη στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών
(16 ΜΑΪΟΥ 2016)
Αγαπητοί φίλοι,
Εκ μέρους των διοργανωτών της αποψινής εκδήλωσης, του Αρχείου Ελλήνων Μουσουργών του κ. Θωμά Ταμβάκου, του Καλλιτεχνικού Συνόλου «Πολύτροπον», του οποίου είμαι υπεύθυνος και του Κέντρου Σύγχρονης Μουσικής Έρευνας, σας καλωσορίζω σ’ αυτή την σύναξη μνήμης και τιμής στον Λυκούργο Αγγελόπουλο.
Αποφασίσαμε να εστιάσουμε σε μιαν όχι και τόσο γνωστή – ευρύτερα τουλάχιστον - πτυχή της μουσικής προσωπικότητας του Λυκούργου Αγγελόπουλου, αυτήν του ερμηνευτή έργων σύγχρονης μουσικής. Μια πολύ σημαντική – τελικά – πλευρά της μουσικής του υπόστασης, που, όπως θα αποδειχθεί, πιστεύουμε από την αποψινή βραδιά, είναι και μοναδική!
Είναι γνωστό ότι κατά την διάρκεια του μεσοπολέμου, κυριαρχεί το αίτημα για τον προσδιορισμό της «ελληνικότητας», που έθεσε η γενιά του ’30. Έτσι, αναπτύσσεται το κατάλληλο έδαφος για να «ανθίσει» η "Εθνική Μουσική Σχολή" υπό την ηγεσία του Μανόλη Καλομοίρη.
Όταν ο Μανώλης Καλομοίρης το 1920, ενσωμάτωνε στο τέταρτο μέρος της περίφημης «Συμφωνίας της Λεβεντιάς», το «Τη Υπερμάχω»
Όταν ο Μάριος Βάρβογλης έγραφε το «Πρελούντιο και φούγκα πάνω σε βυζαντινό θέμα για εκκλησιαστικό όργανο»
Όταν ο Αιμίλιος Ριάδης συνέθετε «Τα Εγκώμια» (από την Ακολουθία της Μ. Παρασκευής, για μεικτή χορωδία)
Όταν ο Πέτρος Πετρίδης, μέσα στην Κατοχή έγραφε τις παραλλαγές πάνω στα θέματα "Κύριε των Δυνάμεων" και "Χριστός ανέστη" για ορχήστρα εγχόρδων
Όταν ο Αντίοχος Ευαγγελάτος έγραφε την σπουδαία "Βυζαντινή μελωδία" του για έγχορδα το 1936 – πριν ακριβώς 80 χρόνια,
Όλοι αυτοί οι αξιόλογοι συνθέτες δεν είχαν φανταστεί ότι μετά από αυτούς θα ερχόταν μια άλλην «Εθνική» Μουσική Σχολή, η οποία θα χρησιμοποιούσε το βυζαντινό και παραδοσιακό μέλος με τελείως διαφορετικό προσανατολισμό και περιεχόμενο.
Η Μεγάλη Ιδέα έχει πεθάνει πια. Η αναζήτηση της ελληνικότητας, όπως εκφράστηκε από την γενιά του ’30, έχει ατονήσει.
Κι όμως, στο χώρο της σύγχρονης μουσικής κάτι καινούργιο και πολύ σημαντικό γεννιέται κατά τη δεκαετία του ’60.
Νέοι συνθέτες, με βαθιά παιδεία, οι οποίοι αντιτίθενται – θα λέγαμε – ιδεολογικά και μουσικά στην Εθνική Μουσική Σχολή, εισάγουν στην μουσική έκφραση μια άλλη γλώσσα. Μια γλώσσα που χρησιμοποιεί σύγχρονα μουσικά ιδιώματα: ηλεκτρονική μουσική, διάφωνα διαστήματα, μικροδιαστηματική ποικιλία, πρωτότυπους συνδυασμούς ηχητικών όγκων και μουσικών οργάνων, δίνει έμφαση στον αυτοσχεδιασμό και δεν διστάζει να έρθει σε ρήξη με τις αισθητικές προτιμήσεις του πολύ κόσμου, ο οποίος αρέσκεται σε πιο συμβατικά ακούσματα. Έχουμε, λοιπόν, αναζητήσεις γύρω από την ανανέωση του ηχοχρώματος, εκμετάλλευση των δυνατοτήτων της ανθρώπινης φωνής με εντελώς νέους τρόπους, συγκερασμό δωδεκάφθογγου και σειραϊκού συστήματος, σε διάφορες μορφές.
Εδώ τα στοιχεία πολυφωνίας που υπάρχουν δεν είναι μια πολυφωνία δυτικότροπη, αλλά μια ετεροφωνία, όπως αυτή υπάρχει στην ελληνική μουσική παράδοση.
Συνθέτες που όλοι σήμερα γνωρίζουμε και τιμούμε – Γιάννης Χρήστου, Θόδωρος Αντωνίου, Μιχάλης Αδάμης, Δημήτρης Τερζάκης, Στέφανος Βασιλειάδης, Κυριάκος Σφέτσας κ.α. – επέλεξαν έναν εντελώς διαφορετικό δρόμο από αυτόν της Εθνικής Μουσικής Σχολής για να αναζητήσουν και να επανεκφράσουν την ελληνικότητα, με διεθνείς – θα έλεγα – μουσικούς όρους.
Μη ξεχνάμε ότι οι πρωτεργάτες της εισαγωγής και ανάπτυξης της ηλεκτρονικής μουσικής στην Ελλάδα είναι ο Μιχάλης Αδάμης, ο Γιάννης Χρήστου και Θόδωρος Αντωνίου.
Αυτοί οι συνθέτες δανείζονται στοιχεία και από την βυζαντινή παράδοση και τα ενσωματώνουν στην δική τους δημιουργία με τρόπο ολότελα σύγχρονο και πρωτοποριακό.
Ο Μιχάλης Αδάμης μας δίνει σε ένα κείμενό του τις προγραμματικές αρχές, θα λέγαμε, του εγχειρήματός του:
«Με τα έργα μου επιχείρησα να διαμορφώσω έναν τρόπο του συνθέτειν στον οποίο αρχές, αισθητικές αντιλήψεις, συνθετικές ιδέες και μορφολογικά στοιχεία της Βυζαντινής Μουσικής και της Δημοτικής… αντιμετωπίζονται ξανά, με καινούργια μάτια, και μεταμορφώνονται μέσα στη σύγχρονη μουσική σκέψη και πραγμάτωση».
Και πραγματικά ο Αδάμης χρησιμοποίησε ένα ευρύ φάσμα μέσων για να εξυπηρετηθεί ένα πλήθος επιμέρους στόχων και στη συνθετική διαδικασία ενέχεται η χρήση πολλών δομικών στοιχείων από τον πυρήνα της Βυζαντινής Μουσικής με έμφαση στην λειτουργική τους αξία.
Και κάπου εκεί εμφανίζεται ένας ψάλτης, ο Λυκούργος Αγγελόπουλος, ο οποίος αναδεικνύεται ιδανικός εκφραστής συνθέσεων αυτών των δημιουργών και αποτελεί ταυτόχρονα και πηγή έμπνευσής τους για την δημιουργία νέων έργων.
Έργων που κάνουν και διεθνή καριέρα, καθώς παρουσιάζονται σε διάφορες ευρωπαϊκές πόλεις και γίνονται με ενθουσιασμό δεκτά από το ξένο κοινό, το οποίο αναγνωρίζει στα έργα αυτά στοιχεία της σύγχρονης διεθνούς μουσικής πρωτοπορίας, συνταιριασμένα όμως έντεχνα, με στοιχεία της βυζαντινής μουσικής παράδοσης, κι αυτό είναι κάτι καινούργιο.
Τα έργα που γράφονται με ερμηνευτή ή για τον Λυκούργο Αγγελόπουλο, είναι δημιουργίες δύσκολες, απαιτητικές και γι’ αυτό απαιτούν μιαν ολωσδιόλου διαφορετική προσέγγιση από το κοινό.
Αξίζει να σημειωθεί πως τα έργα του Αδάμη, Μοιρολόι, Κράτημα και Τετέλεσται γράφτηκαν την διετία 1970-71, και κάποια παρουσιάστηκαν και στις περίφημες Εβδομάδες Σύγχρονης Μουσικής που πραγματοποιούνταν τότε στην Αθήνα και – επιτρέψτε μου να πω – ότι ήταν μια πράξη ύψιστης αντίστασης στην τότε Χούντα, η οποία μάλλον δεν καταλάβαινε τι πρωτοπορία συντελούνταν ερήμην της στην πρωτεύουσα. Αν είχε ιδέα των συγκεκριμένων έργων πιστεύω ότι θα τα απαγόρευε ως αναρχικά – τουλάχιστον – ακούσματα.
Να πούμε εδώ, ότι ο Μιχάλης Αδάμης εισήγαγε τον ψάλτη ως σολίστα σε έργα σύγχρονης μουσικής. Όπως ο ίδιος ο συνθέτης έχει γράψει: «ο ψάλτης σε μερικά έργα τραγουδάει με τον παραδοσιακό τρόπο, σε άλλα η τεχνική του προωθείται πέρα από την οικεία ψαλτική πρακτική». Ο Στέφανος Βασιλειάδης έχει πει ότι το «Κράτημα» του Αδάμη είναι μια πρόταση δημιουργικής χρήσης της παράδοσης στον σημερινό μας κόσμο.
Όμως, εδώ πρέπει να επισημάνουμε και το τι τραγούδησε ο Λυκούργος, από πλευράς κειμένων:
Το Μοιρολόι στη μνήμη του Γιάννη Χρήστου, βασίζεται σε ένα παραδοσιακό ελληνικό μοιρολόι. Και εδώ επιτρέψτε μου μια μικρή παρέκβαση: Ο Λυκούργος Αγγελόπουλος μου είχε πει ότι συμμετείχε στις πρόβες με την Χορωδία του Φεστιβάλ Αθηνών, υπό την αείμνηστη Έλλη Νικολαϊδου, για το ανέβασμα του περίφημου έργου του Γιάννη Χρήστου «Πύρινες Γλώσσες», το 1964. Και μάλιστα παρουσία του συνθέτη. Κι αυτό ήταν μια καθοριστική εμπειρία για εκείνον και την σχέση του με την σύγχρονη μουσική. Έμελλε – έξι χρόνια μετά – ο Λυκούργος Αγγελόπουλος να τραγουδήσει το Μοιρολόι του Μιχάλη Αδάμη, έργο που αποτέλεσε και την απαρχή της συνεργασίας Αδάμη – Αγγελόπουλου και ήταν αφιερωμένη στην μνήμη του Γιάννη Χρήστου, ο οποίος τόσο αδόκητα έφυγε το Γενάρη του 1970. Φέτος, συμπληρώθηκαν, στις 8 Ιανουαρίου, 90 χρόνια από την γέννηση του Γιάννη Χρήστου.
Επιστρέφοντας, στα κείμενα που ερμήνευσε ο Λυκούργος Αγγελόπουλος:
Το «Κοντάκιον» τού Θόδωρου Αντωνίου σε κείμενο τού Ρωμανού τού Μελωδού.
Τα Βυζαντινά Πάθη, το Τετέλεσται και η Θεοπτία του Αδάμη, τα Πάθη του Τερζάκη, το ορατόριο «Μηνί τω Οκτωβρίω» του Γιώργου Κυριακάκη, πάνω σε βιβλικά, υμνολογικά και πατερικά κείμενα.
Το «Κράτημα» και το «Ροδανόν» του Αδάμη, πάνω στις άσημες λέξεις που συνιστούν τα βυζαντινά κρατήματα, τα οποία ο Αδάμης χαρακτήριζε ως την απόλυτη μουσική των Βυζαντινών.
Οι Νόμοι του Τερζάκη σε κείμενα του Ηράκλειτου.
Η Litourgia Profana του Τερζάκη σε κείμενα Σαπφούς, κείμενα από την «Αιγυπτιακή Βίβλο των Νεκρών» και το «Άσμα Ασμάτων» της Παλαιάς Διαθήκης, σε γερμανική μετάφραση του Λούθηρου.
Το «Ερωτικό Τραγούδι» του Κυριάκου Σφέτσα σε ποίηση Μακηδόνιου Ύπατου, Θεσσαλονικέα ποιητή στην εποχή τού Ιουστινιανού. Το ποίημα περιλαμβάνεται στην «Παλατινή Ανθολογία», σε μετάφραση Ανδρέα Λεντάκη.
Τόσο για τους συνθέτες τους οποίους προμνημονεύσαμε όσο και για τον Λυκούργο Αγγελόπουλο η ελληνική παράδοση, η ελληνική μουσική, ο έλλην λόγος είναι ενιαία υπόθεση και συνέχεια. Εδώ δεν υπάρχουν μανιχαϊστικές αντιλήψεις. Γι’ αυτό και Λυκούργος Αγγελόπουλος έβαλε στα προγράμματα των συναυλιών της χορωδίας που ίδρυσε και διηύθυνε επί 36 χρόνια, της περιώνυμης Ελληνικής Βυζαντινής Χορωδίας, και αρχαιοελληνικά μέλη και μέλη από την έρευνα και σύγχρονη μουσική.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα δύο συναυλίες της Ελληνικής Βυζαντινής Χορωδίας στην Επίδαυρο: Η μία με τίτλο «Από την Βυζαντινή Μουσική στην σύγχρονη» και η άλλη «Αρχαία Ελληνική και Βυζαντινή Μουσική». Η δεύτερη αυτή συναυλία ηχογραφήθηκε και κυκλοφόρησε σε κασέτα και αργότερα σε cd.
Αυτή την πρακτική υιοθέτησε ο Λυκούργος Αγγελόπουλος εξ αρχής: Την πρώτη επίσημη εμφάνισή της, η χορωδία, την πραγματοποίησε στις 12 Δεκεμβρίου του 1977 στην Beethovenhale της Βόννης, σε μια συναυλία με μικτό πρόγραμμα. Στο πρώτο μέρος της συναυλίας η ΕΛ.ΒΥ.Χ. έψαλλε μια εκλογή Χριστουγεννιάτικων ύμνων, ενώ στο δεύτερο μέρος έγινε η α’ παγκόσμια παρουσίαση του έργου του Δημήτρη Τερζάκη “Λειτουργία Προφάνα” με σολίστ τον Λ. Αγγελόπουλο.
Την πρακτική αυτή εξακολούθησε μέχρι και πρόσφατα ο Λυκούργος Αγγελόπουλος (2008) όταν με την ΕΛΒΥΧ, παρουσίασε σε δύο συναυλίες στην Ιταλία, στο φεστιβάλ του Μουσικού Σεπτεμβρίου σε Μιλάνο και Τορίνο, το έργο του Σωτήρη Φωτόπουλου Ωδή Α’, υπό την διεύθυνση του μαέστρου Τάσου Συμεωνίδη και στο δεύτερο μέρος μέλη από την έρευνα και βυζαντινούς ύμνους.
Και εδώ πρέπει να πούμε ότι ο Λυκούργος Αγγελόπουλος είναι ο πρώτος ψάλτης ο οποίος ερμήνευσε ως σολίστ τόσα πολλά έργα σύγχρονης μουσικής και ο πρώτος – άραγε και ο τελευταίος; - χοράρχης Βυζαντινής Χορωδίας του οποίου η χορωδία συμμετείχε, εξ αιτίας του, σε έργα σύγχρονης μουσικής, που γράφτηκαν γι’ αυτήν, όπως το «Ροδανόν» του Αδάμη, το «Μηνί τω Οκτωβρίω» του Κυριακάκη, «Η Ωδή Α’» του Σωτήρη Φωτόπουλου.
Ας μη ξεχνάμε ότι αυτή η εργασία του Λυκούργου Αγγελόπουλου πάνω στη σύγχρονη μουσική είχε – όπως προκύπτει από την σχετική έρευνα – απήχηση στο εξωτερικό, γι’ αυτό και έγιναν αρκετές συναυλίες με έργα σύγχρονης μουσικής, ήδη από τη δεκαετία του ’70. Κάτι που – δυστυχώς – δεν φαίνεται να έχει συνέχεια, κυρίως γιατί η Ελλάδα του καιρού μας επιμένει να αγνοεί αυτό το …πρεσβευτικό της πολιτιστικό χαρτί.
Και εδώ αξίζει να σημειώσουμε την συνεργασία του Λυκούργου Αγγελόπουλου με την Έλλη Νικολαϊδου, στην χορωδία του Φεστιβάλ Αθηνών και κυρίως με τον σπουδαίο μαέστρο Γιάννη Μάντακα, σε έργα σύγχρονης μουσικής. Επιτρέψτε μου να πω ότι τέτοιες μουσικές συνυπάρξεις και στιγμές παρήλθαν ανεπιστρεπτί. Ήταν όλοι τους ανεπανάληπτοι.
Δεν μπορώ να μη μνημονεύσω ένα συγκινητικό περιστατικό από τις πολλές συναυλίες που έδωσε ο Γιάννης Μάντακας μαζί με τον Λυκούργο Αγγελόπουλο.
Λέστερ 1976: «Τρεις Παίδες εν καμίνω» του Μιχάλη Αδάμη. Η κόρη του Γιάννη Μάντακα, Μαργαρίτα, ως τελετάρχης ανάβει τα κεριά. Και το αποτυπώνει σε ένα στιχούργημά της με τίτλο: Ο ΠΑΤΕΡΑΣ.
Δώδεκα ετών
Europa Cantat στην Αγγλία
Μου ‘δωσε το ρόλο τελετάρχη,
Ανάβω τα κεράκια.
«Τρεις παίδες εν καμίνω»
Ενώνω τη φωνή μου με τους άλλους.
Θυμάμαι πάντα τον αείμνηστο μουσικολόγο Γιάννη Γ. Παπαϊωάννου στο μαθήματα που μας έκανε στο πλαίσιο του προγράμματος ΧΡΟΑΙ στο Κέντρο Σύγχρονης Μουσικής Έρευνας, τη διετία 199-91, πόσο ενθουσιαζόταν με τα σύγχρονα έργα που ερμήνευε ο Λυκούργος Αγγελόπουλος.
Και εδώ να πούμε ότι ο Λ. Αγγελόπουλος υπήρξε επί 8 χρόνια πρόεδρός του ΚΣΥΜΕ (2005-2013). Είναι νομίζω ο πρώτος και τελευταίος βυζαντινός που διηύθυνε ένα Κέντρο Σύγχρονης Μουσικής Έρευνας. Διευθυντής του ΚΣΥΜΕ από την ίδρυσή του το 1979, μέχρι τον Μάϊο του 2004 υπήρξε ο Στέφανος Βασιλειάδης.
Πρόεδροι διετέλεσαν, επίσης, ο Γιάννης Ξενάκης, ο Γιάννης Γ. Παπαϊωάννου, η Ζουζού Νικολούδη και ο Λυκούργος Αγγελόπουλος.
Επιτρέψτε μου να τελειώσω με μια έννοια της Παράδοσης, όπως την διατυπώνει ο Ζήσιμος Λορεντζάτος, και νομίζω ότι εκφράζει τόσο την λογική και στάση ζωής των συνθετών και ερμηνευτών που διήνυσαν και διανύουν την απόσταση από την βυζαντινή μουσική στη σύγχρονη, όσο και του Λυκούργου Αγγελόπουλου, ο οποίος αποτελεί πλέον κρίκο της παράδοσης.
"Δεν υπάρχει διαχωριστική γραμμή ανάμεσα σε πεθαμένους και ζωντανούς: και αυτό είναι παράδοση.
Έχομε πεθαμένους που κατευθύνουν τη ζωή μας, τη ζωή του σήμερα ή κάθε νιόκοπης γενιάς, όπως έχομε ζωντανούς που όσο περισσότερο φωνάζουν, τόσο περισσότερο βλέπομε πως είναι πρωθύστερα πεθαμένοι. Και κάθε νιόκοπη πάλι γενιά, κατευθύνει εκείνη τη ζωή της παράδοσης: και αυτό είναι παράδοση.
Αν εσύ νιότη, δεν είσαι ζωντανή, τα έργα της παράδοσης σου μοιάζουν πεθαμένα. Από σένα εξαρτάται να είναι η παράδοση ζωντανή ή νεκρή. Κάθε νιόκοπη γενιά, αν δε φυσήξει στο κάρβουνο της παράδοσης να το κάνει να κοκκινίσει, κάλλιο να την κλαις. Είναι γενιά νεκρή και τα γεννήματά της κοιλάρφανα.
Εσύ νιότη, αν είσαι αληθινά ζωντανή, κάνεις τα έργα της παράδοσης να μην πεθαίνουν. Με την ενδεχόμενη κάθε φορά δημιουργία ή προσθήκη σου. Εσύ συντηρείς την παράδοση και αυτή εσένα συντηρεί. Εσύ είσαι η παράδοση.
Όλα είναι παράδοση, δηλαδή ζωή στην ανώτερη φάση της: ζωή και παράδοση ταυτόσημες."
Σας ευχαριστώ!
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου