ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ ΑΝΤ. ΑΝΔΡΙΟΠΟΥΛΟΥ: ΟΙ ΔΥΟ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΙ ΤΗΣ ΡΩΣΙΚΗΣ ΔΙΑΣΠΟΡΑΣ - ΣΜΕΜΑΝ ΚΑΙ ΣΟΛΖΕΝΙΤΣΙΝ

Ο π. Αλέξανδρος Σμέμαν εν μέσω του ζεύγους Σολζενίτσιν

Παναγιώτη Αντ. Ανδριόπουλου 

Οι δύο Αλέξανδροι της Ρωσικής Διασποράς: π. Αλέξανδρος Σμέμαν – Αλεξάντρ Σολζενίτσιν 

Περιοδικό Στέπα, τεύχος 9, Άνοιξη 2018, σ. 285-289. 

Ο Αλεξάντρ Σολζενίτσιν γνώρισε τον π. Αλέξανδρο Σμέμαν μέσω … ραδιοφώνου. Άκουγε τα κηρύγματά του από το Radio Liberty στην Αμερική – όταν πια ο Σολζενίτσιν ήταν εκεί αυτοεξόριστος – και αργότερα έγραψε: «Είχα μείνει κατάπληκτος με το πόσο αυθεντική και πόσο αληθινά σύγχρονη είναι η τέχνη του κηρύγματός του, μα και σε πόσο μεγάλο βαθμό είναι αναπτυγμένη…» (π. Αλέξανδρος Σμέμαν, Μικρό Συναξάρι, Εν πλω, 2008, σ. 73). 

Η σχέση των δύο Αλεξάνδρων, Σμέμαν και Σολζενίτσιν, εξελίχθηκε σε πολυχρόνια και ουσιαστική.

Ο π. Αλέξανδρος Σμέμαν έγραψε κείμενα για τον Σολζενίτσιν (On Solzhenitsyn, Reflections on the Gulag Archipelago), αλλά αποτύπωσε σημαντικές πτυχές της φιλίας τους στο «Ημερολόγιό» του (μετ. Ιωσήφ Ροηλίδης, Ακρίτας, Αθήνα 2002). 

Οι μαρτυρίες του εκεί είναι σαφείς: 

Διαβάζει το Αρχιπέλαγος Γκουλάγκ, σημειώνοντας εμφαντικά: «Βυθίζομαι ξανά στον εφιαλτικό κόσμο του Γκουλάγκ: η δύναμη, η έκταση, τα βαθιά νερά του ταλέντου του Σ. Κάθε σελίδα είναι συγκλονιστική. Η γλώσσα ακριβής, ευλύγιστη, πλούσια και μελωδική…» (σσ. 184-85). Ο π. Α.Σμέμαν, να σημειώσουμε, είχε εκπληκτική γνώση της Ρωσικής λογοτεχνίας και της Δυτικής, ιδιαίτερα της Γαλλικής. 

Συνομιλεί με τον Σολζενίτσιν, στον «Αγγελιαφόρο» των Παρισίων και δημοσιεύει στο Ημερολόγιό του απόσπασμα επιστολής αναγνώστη από τη Σοβιετική Ρωσία (έναν πολύ γνωστό συγγραφέα) προς τον εκδότη του περιοδικού. Ο αναγνώστης δεν διστάζει να …προτιμήσει τον π. Αλέξανδρο Σμέμαν, θεωρώντας πως «η συνετή, ζωντανή, εκκλησιαστική θέση του, συμπληρώνει θαυμάσια και διορθώνει τις παθιασμένες εκκλήσεις του Σολζενίτσιν…». (σσ. 256-57). 

Ο Σολζενίτσιν είναι ο «εξορκιστής της Ρωσικής ψυχής» - κατά τον π. Α.Σ., αλλά αυτό δεν εμποδίζει τον π. Αλέξανδρο να διαλέγεται με τον Σολζενίτσιν «εν πνεύματι και αληθεία». 

Αλληλογραφεί με τον Σολζενίτσιν κι αυτή η αλληλογραφία έχει πολύ μεγάλη σημασία, γιατί τα ζητήματα που θίγονται υφίστανται ώς τις μέρες μας. Για παράδειγμα, η σχέση Ρωσίας και Δύσης, στη Σοβιετική εποχή, αλλά και σήμερα. 

Σε σχετικό γράμμα του ο Σολζενίτσιν παρακαλεί τον π. Α.Σ. να γράψει για τη Ρωσική ιστορία προκειμένου να «διορθωθεί η εικόνα που έχει ο κόσμος για τη Ρωσία». Κι εκείνος στο Ημερολόγιό του σημειώνει πως θα του έγραφε «σχετικά με: 

1. Την καταγωγή και το νόημα αυτού του αρνητικού Δυτικού Ρωσικού «μύθου». Η ενοχή γι’ αυτόν τον μύθο βαραίνει τους Ρώσους, τουλάχιστον για ένα μέρος του μύθου. Η Ρωσική ιστοριογραφία δημιουργεί «μύθους». Η ιστορία κάθε έθνους είναι τραγική. Έτσι, πρώτα απ’ όλα, χρειάζεται να διατυπώσουμε αυτή την τραγωδία, κ.λπ. 

2. Το νόημα αυτής της ασυγκράτητης ροπής του κόσμου προς την Αριστερά, παρά τα όποια Γκουλάγκ και παρά την ολοφάνερη αιματηρή συντριβή της αριστερίστικης εμπειρίας κυριολεκτικά παντού. Αιτία: η Δεξιά δεν διαθέτει όνειρο. Είναι μια απαισιοδοξία, μια δυσπιστία, ένα πάθος για τα κεκτημένα (status quo), και στην πραγματικότητα «είναι δύναμη και κέρδος» (σ. 274). 

Σαράντα χρόνια μετά, από τότε που γράφει τα παραπάνω ο π. Α.Σ. (1977), ίσως η «ασυγκράτητη ροπή του κόσμου» να είναι προς την άκρα δεξιά, ως την άλλη όψη του αυτού νομίσματος… 

Πάντως ο Ρωσικός «μύθος» - και στη μετασοβιετική εποχή - καλά κρατεί και η Ρωσία μάλλον δεν ενδιαφέρεται να «διορθώσει» την εικόνα που έχει ο κόσμος γι’ αυτήν. 

Ο π. Α.Σ. δίνει διαλέξεις για τον Σολζενίτσιν. Τον Φεβρουάριο του 1974 δίνει στην Καλιφόρνια επτά διαλέξεις για τον Σολζενίτσιν, ενώπιον πολυπληθούς ακροατηρίου, το οποίο αποτελούσαν κυρίως παλιοί Ρώσοι εμιγκρέδες. Ο ίδιος ο π. Α.Σ. σημειώνει χαρακτηριστικά: «Όλες αυτές οι μέρες είναι γεμάτες από ειδήσεις σχετικά με τον Σολζενίτσιν. Την Τρίτη στην Ουάσινγκτον, όπου πήγα για να μιλήσω στο Αμερικάνικο Πανεπιστήμιο, σχετικά με τον Σολζενίτσιν, έμαθα για τη σύλληψή του, και την επόμενη μέρα, για την απέλασή του στην Ελβετία. Τη νύχτα τον είδα στην τηλεόραση να βγαίνει από το αεροπλάνο. Μια είναι η ευχή μου: να μπορέσει ο Σολζενίτσιν να παραμείνει αυτός που είναι, πράγμα λίγο δύσκολο στη Δύση» (σσ. 62-63). 

Ο π. Α.Σ. δεν τρέφει αυταπάτες. Ξέρει ότι το να είσαι εμιγκρές είναι μια κατάσταση πολύ πιο δύσκολη από το να παραμένεις στη χώρα σου. 

Στις 5 Απριλίου 1974 ο π. Α.Σ. λαμβάνει επιστολή από τον Σολζενίτσιν, με την οποία τον καλεί στην Ελβετία για να συζητήσουν πολλά και διάφορα. «Αλλά το σπουδαιότερο, θα ήθελα να εξομολογηθώ και να κοινωνήσω. Το ίδιο θέλει και ολόκληρη η οικογένειά μου», γράφει ο Σολζενίτσιν. 

Τον επόμενο μήνα, Μάιο του 1974, ο π. Α.Σ. σπεύδει προς συνάντησιν του Σολζενίτσιν στην Ελβετία. Τις μέρες που πέρασαν μαζί οι δύο Αλέξανδροι, τις κατέγραψε στο Ημερολόγιό του ο π. Α.Σ. στο «Τετράδιο της Ζυρίχης» (28 Μαϊου – 6 Ιουνίου 1974, σσ. 79-83). Οι δύο άνδρες μένουν στα βουνά της Ελβετίας, αφού ο Σολζενίτσιν εκεί «αναπαύεται». 

Οι συζητήσεις μακρές και εφ’ όλης της ύλης. Για προσωπικά θέματα, για οραματισμούς και βέβαια για τη Ρωσία. Εκεί, ο Σολζενίτσιν εκμυστηρεύεται αυτό που θα κάνει αργότερα. Θα ζήσει στον Καναδά και εκεί θα ιδρύσει «μια μικρή Ρωσία». 

Οι μέρες έχουν φοβερή ένταση για τον π. Α.Σ., ο οποίος σημειώνει μετά το τέλος της Ζυρίχης: «Για πρώτη φορά αισθάνομαι φόβο και αμφιβολία και μια αυξανόμενη λύπηση για τον Σ.», ενώ λίγες μέρες αργότερα και ευρισκόμενος στο Παρίσι, γράφει: «Αισθάνομαι πως στο Παρίσι υπάρχει ένας αυξανόμενος εκνευρισμός με τον Σ. Η εισβολή του στη ζωή μας δεν υπόσχεται τίποτε άλλο παρά ταλαιπωρία και διχογνωμίες». 

Ο π. Α.Σ. μιλάει για «εισβολή» του Σολζενίτσιν και είναι ακριβώς έτσι. Ο Σολζενίτσιν δεν απελάθηκε από τη Ρωσία. Μάλλον εισέβαλε στη Δύση και την καθόρισε πολλαπλώς, κυρίως σε σχέση με την αντίληψή της για τη Ρωσία. Η περίπτωσή του ήταν θυελλώδης και δεν μπορούσε παρά να προκαλέσει πολλούς και ποικίλους κραδασμούς σε ιδεολογικό επίπεδο. 

Στις 29 Απριλίου 1982 ο π. Α.Σ. σημειώνει στο Ημερολόγιό του: «Στο περιοδικό «L’ Express», άρθρο του Σολζενίτσιν. Πάντα το ίδιο θέμα: η Δύση δεν καταλαβαίνει τη Ρωσία, την ουσία του Κομμουνισμού, κ.λπ. Όλα πλησιάζουν την αλήθεια, αλλά δεν θα έχουν καμιά επίδραση. Επιπλέον, είναι και αντιπαραγωγικό. Γιατί; Επειδή, τα πάντα στο άρθρο διαποτίζονται από μια αντιπάθεια προς τη Δύση, την Αμερική, με μια απροκάλυπτη περιφρόνηση για οτιδήποτε το Δυτικό. Όσο για τη Ρωσία, υπαινίσσεται πως εκεί τα πάντα είναι σοβαρά, βαθιά, πραγματικά. Και στην εβδομηντάχρονη κυριαρχία των Μπολσεβίκων όλοι είναι ένοχοι, εκτός από τη Ρωσία και τους Ρώσους…» (σσ. 511-12). 

Στο ίδιο έργο θεατές… Τα περί αντιδυτικισμού που προσάπτει ο π. Α.Σ. στον Σολζενίτσιν, πριν από 40 σχεδόν χρόνια, ισχύουν στο ακέραιο και σήμερα. Όχι μόνο για τη Ρωσία, αλλά και για την Ελλάδα. Και γιατί όχι, ίσως για όλες τις Ορθόδοξες χώρες, που βλέπουν τη Δύση ως τον «διάβολο» που επιχειρεί αενάως την αλλοίωση του φρονήματός τους, όπως περίπου – φευ! – αντιστοίχως πιστεύουν και οι μουσουλμάνοι! Είναι καταπληκτικό ότι το επισημαίνει αυτό ο π. Α.Σ. όταν στις 17-10-1979 γράφει: «Ο Αγιατολάχ [Χομεϊνί της Περσίας] και ο Σολζενίτσιν μισούν βαθιά τον σχετικισμό, από τη στιγμή που θεωρούν το όραμά τους για τον κόσμο ως απόλυτο» (σ. 372). Ο π. Α.Σ. σημειώνει πως «αυτό το γενικό μίσος για την Αμερική είναι πραγματικά παράλογο» (σ. 388).

Ως κοσμοπολίτης και βαθιά ρεαλιστής ήξερε πολύ καλά τόσο τη Δύση, όσο και τον Σολζενίτσιν. Γι’ αυτό δεν συμμεριζόταν καθόλου τους Ρώσους και τους Δυτικούς κριτικούς του Σολζενίτσιν, που έβλεπαν στο έργο του έναν «τυφλό» εθνικισμό, αλλά δεν συμμεριζόταν και κάποιους από τους ενθουσιασμούς του Σολζενίτσιν, όπως τον (περαστικό) θαυμασμό του για τους Παλαιόπιστους. 

Η σχέση των δύο Αλέξανδρων περνάει από διάφορες φάσεις και διακυμάνσεις, κι αυτό είναι φυσιολογικό. Συναντιούνται συχνά στο καταπράσινο όρος Βέρμοντ των Η.Π.Α. όπου έμενε ο Σολζενίτσιν και ο π. Α.Σ. γράφει στις 14 Απριλίου 1980: «Οι εντάσεις, οι προφυλάξεις, οι θωρακίσεις έχουν εξαφανιστεί. Ο Σολζενίτσιν, απλός, φιλικός, «οικογενειακός». Απ’ αυτές τις μέρες παραμένει πολύ φως, καθώς και η αίσθηση της μεγαλοσύνης του» (σ. 413). 

Ένα χρόνο πριν, πάλι στο όρος Βέρμοντ, ο π. Α.Σ. προβληματίζεται γύρω από τη εργασία του Σολζενίτσιν πάνω σ’ ένα «μυθιστόρημα με θέση», όπου η «θέση» έχει να κάνει με τις απόψεις του συγγραφέα για τη Ρωσία: Για τα δεινά της ευθύνονται οι δυτικόφρονες και η Δύση, που βοήθησαν στην επικράτηση του Μπολσεβικισμού. Κι ακόμα οι Δυτικές ιδέες και αξίες («δικαιώματα», «ελευθερία», «δημοκρατία) δεν μπορούν να ταιριάξουν στη Ρωσία ούτε να εφαρμοστούν. Αυτό το τελευταίο επιβεβαιώνεται πανηγυρικά και στις μέρες μας, στη μετασοβιετική εποχή, όπου η καθεστωτική πρακτική (κομμουνιστική και τσαρική) καλά κρατεί! 

Ο π. Α.Σ. γράφει για τον Σολζενίτσιν: «Ο θησαυρός του είναι η Ρωσία και μόνον η Ρωσία, ο δικός μου είναι η Εκκλησία» (σ. 131), δίνοντας έτσι τον τόνο της διαφοράς τους. Άλλωστε σε αντιπαραθέσεις που ανακύπτουν γύρω από το πρόσωπο του Σολζενίτσιν, ο π. Α.Σ. ξεκαθαρίζει: «Θα υπερασπιστώ όσα έχω μάθει μέσα από τη δημιουργική του τέχνη, αλλά θα παραμείνω ελεύθερος από την ιδεολογία του, η οποία μου είναι αρκετά ξένη» (σ. 108). 

Κι αλλού γράφει: «Με το μυαλό μου και με τη λογική, συμφωνώ με πολλές από τις ιδέες του σχετικά με την Επανάσταση στη Ρωσία, αλλά δεν μπορώ να συμμεριστώ το πάθος του, επειδή δεν αγαπώ τη Ρωσία «περισσότερο από καθετί άλλο» (σ. 320). 

Η σχέση Σμέμαν και Σολζενίτσιν είναι εξαιρετικά σημαντική, αν και έχει διάρκεια μόλις δέκα χρόνων περίπου. Συναντιούνται για πρώτη φορά στη Ζυρίχη τον Μάιο του 1974 (η αρχική γνωριμία προσδιορίζεται στα 1971 μέσω επιστολών) και ο π. Αλέξανδρος πεθαίνει σύντομα, στα 1983. Φέτος, το 2018, συμπληρώνονται 35 χρόνια από την αναχώρησή του… 

Ο Σολζενίτσιν ζει πολύ περισσότερο. Ζει την πτώση του Κομμουνισμού, επιστρέφει θριαμβευτικά στη Ρωσία και πεθαίνει το 2008. Εικοσιπέντε χρόνια μετά τον Σμέμαν! Φέτος διπλή επέτειος για τον Σολζενίτσιν: 10 χρόνια από τον θάνατό του και 100 από τη γέννησή του. Γεννήθηκε το 1918, τρία χρόνια νωρίτερα από τον π. Αλέξανδρο Σμέμαν (1921). 

Ο Δεκέμβριος είναι κοινός μήνας: ο Σολζενίτσιν γεννήθηκε στις 11 Δεκεμβρίου, ο π. Αλέξανδρος εκοιμήθη στις 13 Δεκεμβρίου. 

Η σύντομη, χρονικά, σχέση τους, μάλλον είναι αντικείμενο διδακτορικής διατριβής. Εδώ εντοπίσαμε απλώς – σχεδόν επιγραμματικά – όψεις και πτυχές αυτής της πολυκύμαντης σχέσης. 

Η σύγχρονη διανόηση στη Ρωσία θα είχε πολλά να ωφεληθεί, αν έσκυβε με πραγματική διάθεση μαθητείας στην σχέση των δύο Αλέξανδρων. Γιατί ήσαν, αναμφίβολα, μοναδικοί.