ΤΑ ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΤΟΥ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ "ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΣ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ"

Δημήτρης Μπαλτᾶς 

Πρακτικά Συνεδρίου «Ἑλληνικός καί Εὐρωπαϊκός Διαφωτισμός», (Ἱερά μονή Πεντέλης-Στοά τοῦ Βιβλίου 23-24.10. 2015), Ἐκδόσεις Ἀρχονταρίκι, Ἀθήνα 2016, σελ. 443 

Σ’ ἕνα ὀγκώδη καί φροντισμένο τόμο οἱ Ἐκδόσεις Ἀρχονταρίκι ἐξέδωσαν τά Πρακτικά τοῦ Συνεδρίου «Ἑλληνικός καί Εὐρωπαϊκός Διαφωτισμός», τό ὁποῖο ὀργάνωσε ἡ Εἰδική Συνοδική Ἐπιτροπή Πολιτιστικῆς Ταυτότητος τῆς Ἱερᾶς Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος. 

Ὁ τόμος διαρθρώνεται σε τρεῖς θεματικές κατηγορίες, με ἀντίστοιχους εἰσηγητές, γνωστούς συγγραφεῖς καί πανεπιστημιακούς καθηγητές: 1η «Ἀναζητώντας τήν ταυτότητα τοῦ Διαφωτισμοῦ» (Ἄ. Ταμπάκη, Χ. Καρανάσιος, Ἑλ. Ἀγγελομάτη-Τσουγκαράκη, Κ. Κωτσιόπουλος, Κ. Χολέβας, Γ. Καραμπελιᾶς), 2η «Ἡ Ὀρθόδοξη θρησκευτική Παράδοση καί ὁ Διαφωτισμός» (Ἀλ. Στάϊνχάουερ, Κ. Πέτσιος, Χ. Μηνάογλου, Ἀθ. Καραθανάσης, Ἀ. Ἀργυρίου, πρωτ. Γ. Μεταλληνός, Β. Μακρίδης, Ἀπ. Νικολαΐδης) καί 3η «Ὁ Διαφωτισμός μέσα ἀπό πρόσωπα» (Χ. Μελετιάδης, Μ. Μαντουβάλου, Δ. Καραμπερόπουλος, Κ. Σβολόπουλος, Δημ. Μεταλληνός, Δ. Γόνης, Κ. Κοκκινόφτας).

Ἀπό τήν ἀνάγνωση τῶν εἰσηγήσεων τοῦ τόμου καθίσταται φανερό ὅτι ὁ Εὐρωπαϊκός Διαφωτισμός εἶναι ἕνα σύνθετο φαινόμενο (βλ. σχετικῶς καί τίς ἀνακοινώσεις τῶν Κ. Κωτσιόπουλου καί Ἀπ. Νικολαΐδη), τοῦ ὁποίου οἱ ἐπιδράσεις στήν ἑλληνική ζωή καί σκέψη τῆς τουρκοκρατίας δέν εἶναι ἀκριβῶς ὅμοιες μέ τήν ζωή καί τήν σκέψη τῶν εὐρωπαϊκῶν λαῶν. Ἐπειδή δέ κατά κανόνα το ζήτημα «Εὐρωπαϊκός Διαφωτισμός» βρίσκεται στό στόχαστρο τῶν ἐκφερόντων τόν «παραδοσιακό λόγο», θεωρεῖται ὅτι «ὑπάρχει δυνατότητα θετικῆς ἀξιολόγησης τοῦ Διαφωτισμοῦ», ἐάν ὁ Ὀρθόδοξος κόσμος θελήσει «νά ἀναζητήσει τή δική του ἰδιάζουσα σχέση μέ τόν Διαφωτισμό, ἡ ὁποία θά πρέπει νά εἶναι λελογισμένη, κριτική καί ἐποικοδομητική» (σ. 277), ὅπως ἐπισημαίνει ὁ Β. Μακρίδης. 

Δύο ἀνακοινώσεις, τοῦ πρωτ. Γ. Μεταλληνοῦ καί τῆς Μ. Μαντουβάλου, εἶναι ἀφιερωμένες στόν Βολταῖρο πού ἐκπροσωπεῖ τήν ἐκδοχή τοῦ «ἄθεου Διαφωτισμοῦ» (σσ. 221-223). Τό ζήτημα τοῦ ἀντιϊουδαϊσμοῦ πού ἀναδεικνύει ἡ Μ. Μαντοβάλου καί τό ὁποῖο ἐπιβεβιώνεται ἀπό τίς πηγές (σσ. 350-359), ὁπωσδήποτε θά συζητηθεῖ. 

Γιά τήν παιδαγωγική τοῦ νεοελληνικοῦ Διαφωτσμοῦ εἶναι ἐνδιαφέρουσα ἡ ἀναλυτική (σσ. 53-89) παρουσίαση τῆς Ἑλ. Ἀγγελομάτη-Τσουγκαράκη. Βεβαίως γιά τό ζήτημα τῆς ἐκπαίδευσης τῶν Ἑλλήνων στήν τουρκοκρατία ὁ ἀναγνώστης θά ἀνατρέξει καί στά στοιχεῖα πού παρέχει ἡ ἀνακοίνωση («Το κρυφό σχολειό, οἱ Ἕλληνες Διαφωτιστές τοῦ 19ου αἰ. καί ἡ ἀποδομητική ἱστοριογραφία τῆς ὕστερης μεταπολίτευσης») τοῦ Γ. Καραμπελιᾶ. Ἐπίκαιρη, ἐξ ἄλλου, εἶναι ἡ εἰσήγηση τοῦ Κ. Χολέβα με τίτλο «Ὁ ἑλληνικός καί ὁ εὐρωπαϊκός Διαφωτισμός στά σύγχρονα σχολικά βιβλία». 

Πολύ εἰδικά, ἀλλά ἐξαιρετικῶς ἐνδιαφέροντα, ζητήματα ἐξετάζουν οἱ εἰσηγήσεις τῶν Χ. Μηνάογλου («Ἀποκρυφισμός: τό κυρίαρχο πνευματικό ρεῦμα τοῦ διαφωτισμοῦ»), Χ. Μελετιάδη («Ἀλέξανδρος καί Νικόλαος Μαυροκορδάτος: πολιτικές ἀναγνώσεις»), Δ. Γόνη («’’Ιβάν Σελιμίνσκης, ἕνας βούλγαρος ἑλληνιστής, ὀπαδός τοῦ Διαφωτισμοῦ») καί Κ. Κοκκινόφτα («Κύπριοι λόγιοι καί ἐκδοτική δραστηριότητα (μέσα 18ου -ἀρχές 19ου αἰ.»). 

Ἄλλες δύο ἀνακοινώσεις, τοῦ Δ. Καραμπερόπουλου καί τοῦ Κ. Σβολόπουλου, εἶναι ἀφιερωμένες στήν προσωπικότητα καί τό ἔργο τοῦ Ρήγα Βελεστινλῆ (σσ. 367-390 καί 391-393, ἀντιστοίχως).

Ἀσφαλῶς πολλά νέα στοιχεῖα θά ἀποκομίσει ὁ ἀναγνώστης ἀπό τίς εἰσηγήσεις τῆς Ἄ. Ταμπάκη γιά τήν «πρόσληψη τῆς ἀρχαιότητας στόν ἑλληνικό 18ο αἰ.», τοῦ Ἀλ. Στάινχάουερ γιά τήν «πολιτική οἰκονομία ὡς θεοκρατία», τοῦ Κ. Πέτσιου σχετικά μέ τήν «μεταφυσική τοῦ νεοελληνικοῦ Διαφωτισμοῦ», τοῦ Ἀθ. Καραθανάση γιά τόν «θρησκευτικό οὑμανισμό» καί τοῦ Δημ. Μεταλληνοῦ γιά τόν «Ἰωάννη Καποδίστρια». 

Τέλος, στό παράρτημα (σσ. 203-209) τῆς εἰσήγησης τοῦ Ἀστ. Ἀργυρίου δημοσιεύεται γιά πρώτη φορά ἕνα κείμενο ἀπό τήν «Ἑρμηνεία εἰς τήν Ἀποκάλυψιν» τοῦ Θεοδωρήτου (1740-1823). 

Εἶναι βέβαιο ὅτι οἱ εἰσηγήσεις τοῦ Δ΄ Συνεδρίου πού ἐντάσσεται καί αὐτό στά Συνέδρια γιά τήν συμπλήρωση τῶν 200 ἐτῶν ἀπό τήν Ἑλληνική Ἐπανάσταση, γραμμένες ἀπό εἰδικούς, εἶναι ἐπιστημονικά τεκμηριωμένες. Κυρίως οἱ εἰσηγήσεις αὐτές εἶναι ἀπαλλαγμένες ἀπό τήν ἰδεολογική φόρτιση μέ τήν ὁποία Ἕλληνες ἱστορικοί, ἀπό τόν 19ο αἰ. μέχρι καί σήμερα, προσέγγισαν τό ζήτημα «τουρκοκρατία» ὅπως καί τό ζήτημα «ἐπανάσταση τοῦ 1821». Κατά ταῦτα, νομίζω ὅτι οἱ εἰσηγήσεις τοῦ τόμου πού παρουσιάζω σήμερα, θά προκαλέσουν τό ἐνδιαφέρον ἑνός εὐρύτερου ἀναγνωστικοῦ κοινοῦ.