ΣΙΒΗΡΙΑ: Ο ΤΟΠΟΣ ΕΞΟΡΙΑΣ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 19ο ΑΙΩΝΑ

Δημήτρης Μπαλτᾶς 

Daniel Beer, The House of the Dead. Siberian Exile Under the Tsars, Allen Lane (Penguin Books), UK 2016, σελ. 487 

Μία πολύ ἐνδιαφέρουσα μελέτη, ἀναφερόμενη στήν Σιβηρία ὡς τόπο ἐξορίας πολιτικῶν καί ποινικῶν ἐξορίστων, κατά τήν ἐποχή τοῦ 19ου αἰ., πού ὑπογράφει ὁ καθηγητής στό τμῆμα Ἱστορίας στό Royal Holloway (Πανεπιστήμιο τοῦ Λονδίνου) D. Beer, εἶδε προσφάτως τό φῶς τῆς δημοσιότητας. 

Ὁ Beer καταγράφει τά γεγονότα βασιζόμενος βεβαίως σέ ἀρχειακό ὑλικό, στήν παλαιότερη καί σύγχρονη βιβλιογραφία, ἀλλά καί σέ ἀναφορές πού παρέχουν ἔργα γνωστῶν Ρώσσων λογοτεχνῶν, καί συγκεκριμένα τό ποίημα «Γιά τήν Σιβηρία» τοῦ Ἀλεξ. Πούσκιν (ἑλλ. μετ. στόν τόμο Ἄλλη, καλύτερη, ζητῶ ἐλευθερία, μετ. Μ. Ἀλεξανδρόπουλος, ἐκδ. Ποταμός, Ἀθήγνα 2004, σ. 87), οἱ Ἀναμνήσεις ἀπό τό σπίτι τῶν πεθαμένων τοῦ Φ. Ντοστογιέφσκι (ἑλλ. μετ. Ἄρη Ἀλεξάνδρου, ἐκδ. Γκοβόστη, Ἀθήνα 1990), Ἡ νῆσος Σαχαλίνη τοῦ Ἄ. Τσέχοφ (ἑλλ. μετ. Ἑλ. Κατσιώλη, ἐκδ. Λέμβος, Ἀθήνα 2015) καί τό ἀφήγημα τοῦ Ἄ. Τσέχοφ «Στήν ἐξορία» (ἑλλ. μετ. στόν τόμο Τσέχοφ, Διηγήματα καί μονόπρακτα, μετ. Β. Ντινόπουλος, Γ. Τσακνιᾶς, ἐκδ. Πατάκη, Ἀθήνα 2015, σσ. 159-174). 

Εἶναι χαρακτηριστικό ὅτι κατά τούς ὑπολογισμούς τοῦ Beer «μεταξύ τῶν ἐτῶν 1801-1917 περισσότεροι ἀπό ἕνα ἑκατομμύριο ὑπήκοοι τοῦ τσάρου ἐξορίστηκαν στήν Σιβηρία» (σ. 4). Ὁ ἀναγνώστης πού ἐνδιαφέρεται γιά τά ποσοτικά δεδομένα, τά ὁποῖα παρατίθενται σε πολλές σελίδες τοῦ βιβλίου, θά πρέπει νά ἔχει κατά νοῦν ὅτι ὁ πληθυσμός τῆς Ρωσσίας αὐξήθηκε ἀπό τά μέσα πρός τό τέλος τοῦ 19ου αἰ., κατά πενήντα περίπου ἑκατομμύρια. Ἀλλά δέν ἀμφισβητεῖται ἀπό κανένα ὅτι οἱ συνθῆκες διαβιώσεως τῶν ἐξορίστων ἦσαν ἀπάνθρωπες. Ὡστόσο, ἡ δημιουργία τῶν «ἑνώσεων τῶν φυλακισμένων» (artely) ἀποτελεῖ, κατά τόν ἐθνογράφο Σ. Μαξίμωφ, «πηγή ζωῆς καί χαρᾶς γιά τήν οἰκογένεια τοῦ φυλακισμένου» (σ. 46).

Ἰδιαίτερη ἀναφορά (σσ. 53-132), ὅπως εἶναι ἀναμενόμενο, κάνει ὁ Beer λεγόμενους Δεκεμβριστές, τούς εὐγενεῖς καί ἀξιωματικούς πού, ἐπηρεασμένοι σε μικρότερο ἤ μεγαλύτερο βαθμό ἀπό τήν Ἀμερικανική καί τήν Γαλλική Ἐπανάσταση, ἦλθαν σέ σύγκρουση μέ τήν πολιτική τοῦ τσάρου. Ἐπισημαίνει πάντως ὁ συγγραφέας ὅτι «ἀντιθέτως μέ τήν μυθολογία πού ἀναπτύχθηκε γι’ αὐτούς, οἱ Δεκεμβριστές δέν ἦσαν ἅγιοι» (σ. 122), ἀναφέροντας χαρακτηριστικά ὅτι στήν φυλακή διέθεταν τό ὑπηρετικό τους προσωπικό καί ἀνέσεις. Μάλιστα στό «Μανιφέστο» τοῦ Ἀλεξάνδρου Β΄, στίς 18.2.1855, «ὑπῆρχε πρόβλεψη γιά ἀμνηστεία τῶν ἐπιζώντων Δεκεμβριστῶν» (σ. 131). Ἐπίσης στήν Σιβηρία ἐξορίστηκαν «Πολωνοί ἐπαναστάτες… ἐξαιτίας τῶν πατριωτικῶν καί δημοκρατικῶν ἀντιλήψεών τους» (σ. 191), μετά τήν βιαίως κατασταλεῖσα πολωνική ἐξέγερση τοῦ 1863. 

Στό σημεῖο αὐτό θά πρέπει νά ἐπισημανθεῖ ὅτι ἡ εἰκόνα τῆς Σιβηρίας ὡς τόπου καταναγκαστικῶν ἔργων καί ἐξορίστων πού ζοῦν ὑπό σκληρότατες συνθῆκες μεταβάλλεται κάπως μετά τό 1890, ἐάν λάβει κανείς ὑπ’ ὄψιν ὅτι «ὁρισμένοι πολιτικοί ἐξόριστοι συνεχίζουν τό ἔργο τους ὡς συγγραφεῖς καί δημοσιογράφοι» (σ. 305). Παράδειγμα λιγότερο γνωστό ἀποτελεῖ ὁ Βλ. Λένιν ὁ ὁποῖος «πέρασε τρία χρόνια στήν ἐξορία ὑπό συνθῆκες πού θά κατέπλησσαν τούς ἐπαναστάτες μία δεκαετία νωρίτερα» (σ. 354). Βεβαίως αὐτή ἡ ἀλλαγή θά εἶναι προσωρινή, ἀφοῦ μερικά χρόνια ἀργότερα, ἐπί σοβιετικοῦ πλέον καθεστῶτος, ἡ ἐξορία, ὅπως καί οἱ ἐκτελέσεις, ἀντιφρονούντων, θά ἐπιστρέψουν στήν ρωσσική καθημερινότητα. 

Θά προσθέσω ὅτι τό εἰκονογραφικό ὑλικό ἀποτελούμενο ἀπό τριάντα πίνακες ζωγραφικῆς πού ἀπεικονίζουν ἐξόριστους στήν Σιβηρία καί τίς συνθῆκες τῆς ζωῆς τους, εἶναι ἐν πολλοῖς σπάνιο. 

Ἡ μελέτη τοῦ καθηγητῆ Beer συμπληρώνει κατά τόν καλύτερο τρόπο ἕνα βιβλιογραφικό κενό στήν πολιτική καί τήν κοινωνική ἱστορία τῆς Ρωσσίας τοῦ 19ου αἰ. Νομίζω ὅτι εἶναι χρήσιμο νά μεταφρασθεῖ ἡ παροῦσα ἐργασία καί στήν ἑλληνική.