"Στο μυαλό του Βλαντιμίρ Πούτιν" - Ο Δημήτρης Μπαλτάς για το βιβλίο του Μισέλ Ελτσανινόφ

Δημήτρης Μπαλτᾶς 

Μισέλ Ἐλτσανινόφ, Στό μυαλό τοῦ Πούτιν, μετ. Τζ. Καραγεώργου, Ἐκδόσεις Διάμετρος, Ἀθήνα 2016, σελ. 173 

Στό βιβλίο πού παρουσιάζω σήμερα, ὁ συγγραφέας ἐπιχειρεῖ νά ἀνιχνεύσει τίς φιλοσοφικές, θρησκευτικές καί πολιτικές ἐπιρροές πού διαμορφώνουν τόν τρόπο σκέψης τοῦ σημερινοῦ ἡγέτη τῆς Ρωσσίας, Βλαντιμίρ Πούτιν. Ἀσφαλῶς ὁ Πούτιν δέν εἶναι φιλόσοφος, ἀλλά μία ἰσχυρική πολιτική προσωπικότητα. 

Ὁ συγγραφέας τοῦ βιβλίου ἰσχυρίζεται ὅτι ἡ «ἰδεολογία» τοῦ Πούτιν ἱεραρχεῖται ἀπό ἕνα συντηρητικό ὅραμα, πρᾶγμα πού μπορεῖ νά θεωρηθεῖ σοβιετική κληρονομιά, ἕναν προσποιητό φιλελευθερισμό καί ἕνα ἰμπεριαλιστικό ὄνειρο (περί αὐτῶν βλ. ἀναλυτικῶς σ. 18, σ. 31, σσ. 45-46, σ. 72, σ. 75, σ. 137, σσ. 172-173). 

Γιά τήν σοβιετική κληρονομιά, πού καταλογίζει στόν Πούτιν ὁ συγγραφέας, καί ὄχι μόνον, τήν άπάντηση ἔχει δώσει ὁ ἴδιος ὁ Ρῶσσος πρόεδρος, ὅταν εἶχε πεῖ κάποτε: «Ὅποιος δέν λυπᾶται γιά τήν καταστροφή τῆς Σοβιετικῆς Ἕνωσης δέν ἔχει καρδιά, καί ὅποιος ἐπιθυμεῖ τήν παλινόρθωσή της δέν ἔχει μυαλό» (σ. 28). 

Ἕνα ἀπό τά ἀξιοσημείωτα στοιχεῖα τοῦ παρόντος βιβλίου τοῦ M. Eltchaninoff εἶναι οἱ ἐκτενεῖς ἀναφορές (passim) σέ ἐκπροσώπους καί ζητήματα τῆς ἱστορίας τῆς ρωσσικῆς φιλοσοφίας, ἀπό τούς σλαβόφιλους μέχρι τόν Μπερντιάγιεφ καί τόν Σολζενίτσιν. Οἱ ἀποσπασματικές αὐτές ἀναφορές παρουσιάζονται ἀπό τόν Eltchaninoff ὡς ὄψεις τοῦ «συστήματος Πούτιν» (σ. 137). Στό σημεῖο αὐτό ἄς μοῦ ἐπιτραπεῖ νά παρατηρήσω ὅτι γιά νά μιλήσει κανείς γιά «φιλοσοφικές καταβολές τοῦ συστήματος Πούτιν» (σ. 137) θά πρέπει προηγουμένως νά ἔχει ἀποδεχθεῖ ὅτι ὁ Ρῶσσος πρόεδρος διαθέτει καί ἐφαρμόζει μία συγκεκριμένη ἰδεολογία. Ἀλλά νομίζω ὅτι ὁ Πούτιν, παρά τίς δημόσιες ἀναφορές του σέ χωρία Ρώσσων φιλοσόφων (λ.χ. τοῦ Λεόντιεφ, τοῦ Ἰλίν, τοῦ Μπερντιάγιεφ κ.ἄ.) δέν κινεῖται ὑπό μία ὁρισμένη ἰδεολογία. Ὅσον ἀφορᾶ τίς ἐπί μέρους τοποθετήσεις Ρώσσων φιλοσόφων, εἶμαι τῆς γνώμης ὅτι αὐτές ἔχουν διατυπωθεῖ σέ συγκεκριμένες ἱστορικές ἐποχές καί πολιτικές συνθῆκες. Ἐάν αὐτές οἱ ἀποσπασματικές ἀναφορές χρησιμοποιοῦνται ἐπιλεκτικά ἀπό τόν Πούτιν, καί μάλιστα κατά προτροπή δύο σημαντικῶν προσωπικοτήτων τῆς σημερινῆς Ρωσσίας, τοῦ σκηνοθέτη Ν. Μιχάλκοφ καί τοῦ π. Τύχωνος Σεβκούνοφ (σ. 17), αὐτό δέν σημαίνει ὅτι ὁ πρόεδρος τῆς Ρωσσίας «διαθέτει μία στέρεη ἰδεολογική βάση ἀπό τήν ὁποία ἐμπνέεται» (σ. 162). Οἱ ἐπί μέρους τοποθετήσεις τῶν Ρώσσων φιλοσόφων ἐντάσσονται στόν λεγόμενο «πολιτικό ρεαλισμό» (σ. 28) τοῦ Πούτιν, ὁ ὁποῖος δέν διακρίνεται πάντοτε ἀπό ὁρισμένη δημοκρατική προσέγγιση τῶν ζητημάτων. Ἄν καί ὁ Eltchaninoff ἰσχυρίζεται ὅτι «ἡ Ρωσσία ἔχει τη δική της ἐκδοχή γιά τή δημοκρατία» (σ. 87), νομίζω ὅτι ἡ Ρωσσία, στήν ἱστορική της πορεία, δέν γνώρισε ποτέ τήν δημοκρατία ὥστε νά ἔχει τήν δική της ἐκδοχή γι’ αὐτήν (σ. 87). 

Σ’ ἕνα ἄλλο χαρακτηριστικό τοῦ «συστήματος Πούτιν» πού καταγράφει ὁ Eltchaninoff τονίζεται «ὁ Πούτιν ἔχει ἐργαλειοποιήσει, σέ μεγάλο βαθμό, τόν ὀρθόδοξο χριστιανισμό, ἱστορικά ἐχθρικό πρός τόν ἐθνικισμό, χρησιμοποιώντας τον ὡς ἰδεολογικό ὅπλο» (σ. 143). Βεβαίως γιά τήν «ἐργαλειοποίηση τῆς θρησκείας» ἔχει τίς εὐθύνες της καί ἡ ἐπίσημη Ρωσσική Ἐκκλησία. Πάντως, γιά τήν ἱστορία, αὐτή ἡ περίεργη συμπόρευση τῆς Ρωσσικῆς Ἐκκλησίας μέ τό σημερινό ρωσσικό κράτος ἔχει ὁδηγήσει ἀμφότερες τίς δύο ἐξουσίες σέ μία ἐξωστρέφεια καί σέ μία προβολή τῆς ἰδέας τῆς Ρωσσίας καί τῆς Ὀρθοδοξίας πρός τόν ὑπόλοιπο, χριστιανικό καί μή, κόσμο. Εἶναι εὐνόητο ὅτι ἡ Ὀρθοδοξία δέν χρειάζεται νά γίνει ἰδεολογικό «γνώρισμα» κάποιου «συστήματος» γιά νά διακηρύξει τό μήνυμά της στόν κόσμο. 

Σέ μία γενικότερη ἀποτίμηση, θεωρῶ ὅτι τό βιβλίο τοῦ Eltchaninoff εἶναι ἐξαιρετικῶς ἐνδιαφέρον καί ἀπό ὁρισμένης ἄποψης πρωτότυπο. Πάντως ὁρισμένες προσεγγίσεις τοῦ συγγραφέα συζητήσιμες, καθ’ ὅσον μία σύνθεση στοιχείων καί μάλιστα ἑτερόκλητων δέν μπορεῖ νά συνιστᾶ «σύστημα». Εἶναι βέβαιο ὅτι τό βιβλίο θά συζητηθεῖ μεταξύ τῶν ἱστορικῶν τῆς πολιτικῆς σκέψης καί τῶν φιλοσόφων, ἀλλά καί ἑνός εὐρύτερου ἀναγνωστικοῦ κοινοῦ πού ἐνδιαφέρεται γιά τίς διεθνεῖς πολιτικές ἐξελίξεις.