ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΑΝΑΤΡΕΠΤΙΚΟΥΣ "ΑΔΕΛΦΟΥΣ ΚΑΡΑΜΑΖΟΦ" ΤΟΥ ΝΤΟΣΤΟΓΙΕΦΣΚΙ ΣΤΟ ΡΑΔΙΟΦΩΝΟ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ

Του Παναγιώτη Αντ. Ανδριόπουλου
Διαβάζω σε δελτίο τύπου του Ραδιοφωνικού Σταθμού της Εκκλησίας: 

Το Ραδιόφωνο της Εκκλησίας 89,5 στο πλαίσιο της εκπομπής «Από Τέχνη σε Τέχνη», που μεταδίδεται κάθε Κυριακή 20:00-21:00, επιχειρεί να διαλεχθεί και να παρουσιάσει τα διάφορα είδη τέχνης μέσα από προσωπικές μαρτυρίες σημαντικών ανθρώπων που τα υπηρετούν. 
Αυτή την Κυριακή 3 Ιανουαρίου 2016, με αφορμή την έλευση στην Αθήνα του Θεάτρου Τέχνης της Μόσχας (που ίδρυσε ο Κωνσταντίν Στανισλάβσκι) και το ανέβασμα της 5ωρης παράστασης του έργου «Αδελφοί Καραμάζωφ» του Ντοστογιέφσκι, σε σκηνοθεσία Κωνσταντίν Μποκομόλοφ, στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών, θα μεταδώσει σε επανάληψη εκπομπή με καλεσμένο τον Μανώλη Βελιτζανίδη. Η εκπομπή έχει θέμα: «Ο Μανώλης Βελιτζανίδης μιλάει για τους αδελφούς Καραμάζωφ του Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι καθώς και για τα στρατόπεδα συγκέντρωσης Κολιμά με αφορμή το βιβλίο: Ιστορίες από την Κολιμά του Βαρλάμ Σαλάμοφ» και την επιμελείται και την παρουσιάζει ο ιερέας και σκηνοθέτης π. Πέτρος Μινώπετρος.

Αίφνης θυμάμαι ένα κείμενο του Μητροπολίτου Περγάμου Ιωάννη με θέμα: “Ντοστογιέφσκι και ηθική”, στο τεύχος 3 του περιοδικού νέα ευθύνη  (Ιανουάριος – Φεβρουάριος 2011). Παραθέτω εδώ το φινάλε του κειμένου που επιγράφεται Θεολογική αποτίμηση του Ντοστογιέφσκι.

"Ο Ντοστογιέφσκι μάχεται την ηθική για ένα και μόνο λόγο: διότι, όπως και η λογική, στερεί τον άνθρωπο από το πιο σημαντικό χαρακτηριστικό του, χάρη στο οποίο διαφέρει από τα ζώα, δηλαδή την ελευθερία. Αυτή είναι η “εικόνα του Θεού” στον άνθρωπο και η εικόνα αυτή με τίποτε δεν εξαλείφεται. Ο άνθρωπος πάντοτε θα επιζητεί την ελευθερία, όσες ευεργεσίες και αν του προσφέρει η λογική και η ηθική.

Η ελευθερία δεν είναι για τον Ντοστογιέφσκι αυτό που στη δυτική φιλοσοφία επικράτησε να λέγεται επιλογή μεταξύ του καλού και του κακού. Μια τέτοια επιλογή είναι για τον Ντοστογιέφσκι γελοία, διότι το καλό και το κακό είναι ανάμεικτα στην ανθρώπινη ύπαρξη. Η ελευθερία είναι κάτι οντολογικό, είναι η απόρριψη ή αποδοχή της ίδιας της ύπαρξής μας.

Εάν ο άνθρωπος, ασκώντας την ελευθερία του, απορρίψει την ύπαρξη, δεν έχει άλλη επιλογή από την αυτοκτονία. Αν αντιθέτως, αποδεχθεί την ύπαρξη, τότε δεν έχει άλλη επιλογή από το να την αποδεχθεί όπως αληθινά είναι, δηλαδή ως (παράλογη) οδύνη, ως Σταυρό. Αυτό ακριβώς συνέβη στην Ενανθρώπηση του Κυρίου.

Η αποδοχή του Σταυρού σημαίνει ταύτιση με όλους τους πάσχοντας, ανάληψη ευθύνης για όλο τον πόνο της κτίσεως, ταύτιση μέχρι θανάτου. Μόνον έτσι επέρχεται η λύτρωση από το κακό, όχι με την ηθική και τη λογική, αλλά με την αγάπη που αυτοθυσιάζεται. Δεν πρόκειται περί μαζοχισμού, διότι δεν πρόκειται για αυτοϊκανοποίηση του θυσιαζομένου. Πρόκειται για την διαπίστωση ότι ο μόνος δρόμος για να νικηθεί το κακό και ο ίδιος ο θάνατος είναι να τα υποστεί κανείς εκούσια, και τούτο προς χάρη των άλλων.

σημειώσεις του Ντοστογιέφσκι για το Κεφ. 5 των «Αδελφών Καραμάζοφ»

Έτσι ο Ντοστογιέφσκι, ασφαλώς όχι τυχαία, επιλέγει ως προμετωπίδα του μεγάλου έργου του το ευαγγελικό ρητό: “ἐὰν μὴ ὁ κόκκος τοῦ σίτου πεσὼν εἰς τὴν γῆν ἀποθάνῃ, αὐτὸς μόνος μένει· ἐὰν δὲ ἀποθάνῃ, πολὺν καρπὸν φέρει”. Ο Σταυρός δεν είναι αυτοσκοπός. Τελικός σκοπός είναι η Ανάσταση. Αλλά δεν φθάνει κανείς εκεί παρά περνώντας από το Σταυρό.

Ο Ντοστογιέφσκι ασκεί με τον τρόπο αυτό την πιο βαθιά και πειστική κριτική στη δυτική παράδοση, που πίστεψε ότι με τον ορθό λόγο, την ορθή πράξη (ηθική) και την αποτελεσματική οργάνωση του κόσμου θα εξαλείψει το κακό. Ολόκληρος ο 20ός αιώνας με τους πολέμους και τη φρίκη της απανθρωπιάς του απέδειξε πόσο δίκαιο είχε ο Ντοστογιέφσκι στην κριτική αυτή. Το μήνυμά του υπήρξε προφητικό και εξακολουθεί να είναι τέτοιο.

Ο Ντοστογιέφσκι είναι, πάνω από όλα, θεολόγος. Αντλεί από τη μοναστική, κυρίως, παράδοση της Εκκλησίας μας αλλά και αποπνέει το άρωμα της ευχαριστιακής κοινωνίας. Αλλά, ας το ομολογήσουμε με λύπη, η σύγχρονη Ορθόδοξη Εκκλησία μας και η θεολογία της δείχνουν να προτιμούν συχνά τη λογική και ηθική του Μεγάλου Ιεροεξεταστή."
Αυτά τα καίρια επεσήμανε ο Μητροπολίτης Περγάμου και ο νοών νοείτω...
Τώρα για το θέατρο, με αφορμή την παράσταση του  Θεάτρου Τέχνης της Μόσχας «Αδελφοί Καραμάζοφ» του Ντοστογιέφσκι, σε σκηνοθεσία Κωνσταντίν Μποκομόλοφ, στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών από 3 έως 6 Ιανουαρίου. 
Πέρυσι (2015) οι «Αδελφοί Καραμάζοφ» ανέβηκαν στο Θέατρο Τέχνης. 

Στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών - Επιδαύρου 2014, παρουσιάστηκε "η εμπειρία μιας ανάγνωσης".  Έξι ηθοποιοί που διάβασαν μαζί, επί οκτώ μήνες, τους Αδελφούς Καραμάζοφ (1880) μοιράστηκαν δημόσια την εμπειρία της συνάντησης με το τελευταίο ντοστογιεφσκικό αριστούργημα. 

Που σημαίνει πως και η θεατρική Ελλάδα κινείται σε Ντοστογιεφσκικούς ρυθμούς. Περιορίζομαι στους Αδελφούς Καραμάζοφ γιατί θα έπρεπε να γράψω πολλά για τις παραστάσεις του μεγάλου Ρώσου που κατακλύζουν τις Αθηναϊκές θεατρικές σκηνές τα τελευταία χρόνια. 

Ένας μυθιστοριογράφος που ποτέ του δεν σκέφτηκε το θεατρικό σανίδι για τα έργα του. Όπως, άλλωστε, και ο Παπαδιαμάντης, του οποίου τα διηγήματα επίσης γνωρίζουν αλλεπάλληλες θεατρικές αναγνώσεις και εκδοχές. 

Κι όμως, ο Ντοστογιέφσκι λειτουργεί ακόμα ως ΠΡΟΚΛΗΣΗ. 

Στην παράσταση του Θεάτρου Μόσχας ο σκηνοθέτης Κονσταντίν Μπογκομόλοφ είναι απόλυτα - θα λέγαμε - ανατρεπτικός. Μεταφέρει τη σκηνή στη σημερινή Ρωσία των ολιγαρχών, σε ένα σκηνικό τοπίο από μαύρο γυαλιστερό δέρμα και μέταλλο, όπου τα πρόσωπα του δράματος αλληλοσπαράσσονται μέσα από οθόνες plasma και υπό τους ήχους pop τραγουδιών. Σ’ αυτό τον αποδομημένο χώρο ο μοναχός Αλιόσα είναι γυναίκα και το σώμα του νεκρού πατέρα Καραμάζοφ κείτεται μέσα σε ένα μηχάνημα σολάριουμ. Στο αλλόκοτο αυτό σύμπαν των "Καραμάζοφ" του Μπογκομόλοφ θα ακουστούν ακόμα παράδοξες μουσικές: από σύγχρονη ρωσική ποπ έως μπαλάντες του Freddie Merkury και του Nick Cave. 

Ο 40χρονος ριζοσπάστης Μπογκομόλοφ προκαλεί, στηλιτεύει, βάζει στο στόχαστρο πολιτική, θρησκεία και ηθική και δε σέβεται τίποτα – εκτός από το λόγο του Ντοστογιέφσκι. «Τα παιχνίδια με το κείμενο του Ντοστογιέφσκι είναι πολύ επικίνδυνα», λέει, δηλώνοντας το θαυμασμό του για την «εκστατικό» λόγο του μεγάλου συγγραφέα, τον ικανό να μεταδίδει ενέργεια και να δημιουργεί πολύπλοκες πραγματικότητες.

Απορώ πως η παράσταση αυτή - ακατάλληλη για ανηλίκους - διέλαθε της προσοχής του καθεστώτος Πούτιν...

Αλλά ας έλθουμε στην εκπομπή του π. Πέτρου Μινώπετρου. 

Καλεσμένος του είναι ο Μανώλης Βελιτζανίδης, παθιασμένος αναγνώστης από παιδί «μέχρι αντικοινωνικότητος», ο οποίος έχει διαβάσει τουλάχιστον δέκα φορές το κάθε βιβλίο του μεγάλου Ρώσου. Εγκιβωτίζοντας στις χρονιές της ζωής του, και «εποχή Ντοστογιέφσκι». Διότι όποτε τον ξαναδιαβάζει, ακόμα και τώρα, αλλιώς τον διαβάζει! Ντοστογιέφσκι και σήμερα, γιατί όπως έχει πει σε παλαιότερη συνέντευξή του ο Μ. Βελιτζανίδης "πρέπει να γυρνούμε ξανά και ξανά στους κλασικούς. Ντοστογιέφσκι γιατί από τότε που ξεκίνησα να είμαι αναγνώστης ήταν ο αγαπημένος μου συγγραφέας. Ντοστογιέφσκι γιατί από τότε που έγινα εκδότης αυτό ήταν τ’ όνειρό μου. Κάποια στιγμή να εκδώσω κι εγώ στην «Ινδικτο» τα κείμενά του." Και το έκανε φυσικά.

Αλλά από την "Ίνδικτο" ο Βελιτζανίδης εξέδωσε και τις "Ιστορίες από την Κολιμά του Βαρλάμ Σαλάμοφ", βιβλίο για το οποίο μιλάει στην εκπομπή του π. Πέτρου Μινώπετρου. Ένα βιβλίο - ντοκουμέντο από τη ζωή των εκτοπισμένων στα σταλινικά γκουλάγκ της Κολιμά. 

Ο Βαρλάμ Σαλάμοφ πέρασε στην Κολιμά δεκαεπτά ολόκληρα χρόνια όπου εξορίστηκε επειδή διακίνησε το Γράμμα του Λένιν προς το Συνέδριο, όπου θιγόταν η προσωπικότητα του Στάλιν. Ο μάρτυρας της Κολιμά που περιέγραψε μια εποχή στην Κόλαση μεταφράστηκε για πρώτη φορά στα ελληνικά από την Ελένη Μπακοπούλου. 145 «Ιστορίες από την Κολιμά» (1968 σελίδες!)το στρατόπεδο εργασίας της Σοβιετικής Ενωσης, όπου έζησαν - στο όριο του θανάτου - εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι κατά τις δεκαετίες 1930-1950.  

Τα υπόλοιπα, αγαπητοί συνοδίτες, στην συχνότητα 89,5 του Ραδιοφώνου της Εκκλησίας. 

Κυριακή 3 Ιανουαρίου 2016, στις 8 το βράδυ.