π. ΣΕΡΓΚΕΪ ΜΠΟΥΛΓΚΑΚΟΦ:"Ο ΗΡΩΪΣΜΟΣ ΚΑΙ Ο ΑΘΛΟΣ"

Δημήτρης Μπαλτᾶς 

π. Σεργκέι Μπουλγκάκοφ, Ὁ ἡρωϊσμός καί ὁ ἄθλος, μετ. Δημ. Τριανταφυλλίδης, ἐκδόσεις s@mizdat, Ἀθήνα 2015, σελ. 86 

Ἐκδόθηκε προσφάτως σἑ ἑλληνική μετάφραση τό δοκίμιο τοῦ π. ΣεργκέΙ Μπουλγκάκωφ μέ τίτλο «Ἡρωϊσμός καί ἄθλος. Σκέψεις γιά τή θρησκευτική φύση τῆς ρωσικῆς διανόνησης». 

Ἐπειδή, ὅπως ἔχω γράψει πολλές φορές, τά βασικά καί μεγάλα σέ ἔκταση ἔργα τοῦ Ρώσσου διανοητῆ Σεργίου Μπουλγκάκωφ παραμένουν ἀκόμη ἀμετάφραστα στήν ἑλληνική, ἡ ἔκδοση ἔστω ἑνός δοκιμίου τοῦ συγγραφέως, καί μάλιστα ἀπό τά πλέον σημαντικά, μπορεῖ νά χαρακτηρισθεῖ ὡς ἕνα ἐκδοτικό γεγονός. 

Γιά τήν ἱστορία, τό συγκεκριμένο δοκίμιο τοῦ Μπουλγκάκωφ εἶχε περιληφθεῖ στήν συλλογή κειμένων ὑπό τήν ἐπιγραφή Vekhi (= Ὁρόσημα, Σταθμοί), ἡ ὁποία εἶχε ἐκδοθεῖ στήν Ρωσσία τό 1909. Ἡ συλλογή περιεῖχε κείμενα τοῦ Ν. Berdiaeff (1874-1948), τοῦ Ἱστορικοῦ τῆς Ρωσσικῆς Λογοτεχνίας M.O. Gershenzon (1869-1925), τοῦ δημοσιογράφου A.S. Isgoyev (1872-1935), τοῦ Καθηγητοῦ Πολιτικῆς Οἰκονομίας Β.Α. Κistiakovsky 1869-1920), τοῦ οἰκονομολόγου P. Strouve (1970-1944) καί τοῦ Καθηγητοῦ Φιλοσοφίας S. Frank (1877-1950). 

Στό δοκίμιο αὐτό ὁ Σ. Μπουλγκάκωφ ἀνιχνεύει τήν θέση τῆς Διανόησης στήν ρωσσική κοινωνία κατά τά χρόνια μετά τήν πρώτη ρωσσική ἐπανάσταση (1905), ἡ ὁποία «ἀνέπτυξε τεράστια καταστροφική ἐνέργεια ἀλλά οἱ δημιουργικές της δυνάμεις ἀποδείχθηκαν πιό ἀδύναμες ἀπό τίς καταστροφικές» (σ. 18), οἱ ὁποῖες πάντως εἶναι λιγότερο δημιουργικές, παρά τήν περί ἀντιθέτου ἀντίληψη τοῦ μεγάλου Ρώσσου διανοούμενου Μ. Μπακούνιν (σ. 45). 

Ἀφοῦ προηγουμένως ἀναφερθεῖ στούς παράγοντες πού διαμόρφωσαν τη ρωσσική Διανόηση, δηλαδή τήν δράση καί τήν ψυχοσύνθεσή της (σ. 21), ὁ Μπουλγκάκωφ θά μιλήσει ἐκτενῶς γιά τήν παρουσία τοῦ εὐρωπαϊκοῦ Διαφωτισμοῦ κυρίως στήν ρωσσική Διανόηση μέ τόν ὁποῖο αὐτή «εἶναι διαποτισμένη» (σ. 27). Προσδιορίζοντας περαιτέρω αὐτήν τήν σχέση ὁ συγγραφέας σημειώνει: «Ἡ ἐπιρροή τοῦ δυτικοῦ Διαφωτισμοῦ, τῆς θρησκείας τῆς ἀνθρωποθεότητας καί τῆς αὐτοθεοποίησης βρῆκε στίς ρωσικές συνθῆκες ζωῆς ἕναν ἀναπάντεχο μά πανίσχυρο σύμμαχο» (σ. 38). 

Ὁ ἐπηρεασμένος ἀπό τόν Διαφωτισμό Ρῶσσος διανοούμενος ἔχει σάν ὄνειρο, κατά τόν Μπουλγκάκωφ, «νά γίνει σωτήρας τῆς ἀνθρωπότητας» (σ. 39), ἀφοῦ ἄλλωστε εἶναι γνωστό ὅτι «κάθε ἥρωας ἔχει τό δικό του τρόπο σωτηρίας τῆς ἀνθρωπότητας» (σ. 40). Ἀλλά στήν περίπτωση αὐτή ὁ ἡρωϊσμός εἶναι «μία ἀρχή πού δέν ἑνώνει ἀλλά πού χωρίζει» (σ. 42). Αὐτή ἡ ἡρωϊκή κοσμοαντίληψη τῆς Διανόησης συνεπάγεται, κατά τόν Μπουλγκάκωφ, «τήν περιφρόνηση τῶν πατέρων, τήν ἀποστροφή πρός τό παρελθόν» (σ. 63). 

Ἀντιθέτως, καταγράφεται ἀπό τόν Σ. Μπουλγκάκωφ ἡ ἔννοια τοῦ χριστιανικοῦ ἀσκητισμοῦ πού ἐνέχει καί αὐτός ἕνα ἡρωϊκό περιεχόμενο, ἀλλά ἐντελῶς διαφορετικό ἀπό τό ἡρωϊκό περιεχόμενο πού παρουσιάζει ἡ Διανόηση (σ. 53, σσ. 66-67). Ἐν συνεχείᾳ, καί μέ ἀφορμή τόν ἀθεϊσμό τῶν Ρώσσων διανοουμένων τῆς ἐποχῆς του, ὁ Μπουλγκάκωφ συζητεῖ τήν σχέση τῆς Διανόησης μέ τήν ἐκκλησιαστική ζωή. Γράφει μεταξύ ἄλλων: «Οἱ διανοούμενοι συχνά ἐπικρίνουν τά πολυάριθμα ἕλκη τῆς ἐκκλησιαστικῆς ζωῆς, τά ὁποῖα σέ καμία περίπτωση δέν θέλουμε νά ὑποτιμήσουμε ἤ νά ἀρνηθοῦμε (ἐξάλλου, ὅλες οἱ θετικές πλευρές τῆς ἐκκλησιαστικῆς ζωῆς παραμένουν γιά τήν Διανόηση ἀκατανόητες ἤ ἄγνωστες). Ἔχει ὅμως ἡ Διανόηση ὄντως δικαίωμα νά ἀσκεῖ τέτοια κριτική στήν ἐκκλησιαστική ζωή, ὅσο ἡ ἴδια παραμένει ἀδιάφορη ἤ ἀρνεῖται γιά λόγους ἀρχῆς τή θρησκεία, ὅσο ἀντιμετωπίζει τή θρησκεία ὡς σκοτάδι ἤ ἠλιθιότητα;» (σ. 77). 

Παρά ταῦτα, ὁ Μπουλγκάκωφ, ἐπειδή θεωρεῖ ὅτι «ἡ Διανόηση ἔχει ὑψηλές θρησκευτικές δυνατότητες» (σ. 80), καί συγχρόνως ἀποτιμᾶ ὅτι «ὁ ἀνάπηρος μαξιμαλισμός τῆς Διανόησης εἶναι ἀποτέλεσμα τῆς θρησκευτικῆς διαστροφῆς» (σ. 80), διατυπώνει τόν ἰσχυρισμό ὅτι ἡ Διανόηση ἔχει μία ἰδιαίτερη θρησκευτική φύση πού μπορεῖ νά θεραπευθεῖ ὅπως ὁ εὐαγγελικός δαιμονισμένος «ὁ ὁποῖος θεραπεύτηκε ἀπό τόν Χριστό» (σ. 81). Εἶναι εὐνόητο ὅτι ἡ «ἴαση» πού προτείνει ἐδῶ ὁ Μπουλγκάκωφ ἔχει ὡς ἀφετηρία τό γνωστό ἔργο τοῦ Ντοστογιέφσκι «Δαιμονισμένοι». 

Σέ μία γενική ἀποτίμηση, νομίζω ὅτι ἐκτός τῆς ἱστορικῆς ἀξίας τῆς μετάφρασης τοῦ παρόντος δοκιμίου, μπορεῖ νά ἀνιχνεύσει κανείς, καί μάλιστα τό ἑλληνικό ἀναγνωστικό κοινό, τίς παρόμοιες ἐπιρροές πού ἀσκεῖ ὀψίμως καί ἑτεροχρονισμένα ὁ εὐρωπαϊκός Διαφωτισμός καί στήν ἑλληνική Διανόηση καί στήν ἑλληνική κοινωνία τοῦ 20οῦ αἰ. Μέ τήν διαφορά ὅτι στήν Ρωσσία οἱ διανοούμενοι ἐπέδειξαν καί μία «ἡρωϊκή» συμπεριφορά, πρᾶγμα πού δέν χαρακτηρίζει ἰδιαιτέρως τήν ἑλληνική Διανόηση, ἡ ὁποία, σέ πολλές περιπτώσεις, παραμένει ἀποκομμένη ἀπό τήν κοινωνία καί τήν ζωή.