ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΡΩΣΙΑΣ

Δημήτρης Μπαλτᾶς 

Orlando Figes, Revolutionary Russia, 1891-1991, Penguin Books, London 2014, σελ. 473 

Τό παρόν βιβλίο τοῦ O. Figes, καθηγητῆ στό Birkbeck (Λονδίνο), καί συγγραφέως τοῦ μεταφρασμένου στήν ἑλληνική βιβλίου Ὁ χορός τῆς Νατάσας (τ. 2, μετ. Χ. Οἰκονόμου, Ἐκδόσεις Ἠλέκτρα, Ἀθήνα 2006) ἀφορᾶ τήν ἐπαναστατική θεωρία καί πρακτική διάρκειας ἑνός αἰῶνα (1891-1991) στήν Ρωσσία, βεβαίως μέ κυρίαρχο γεγονός τήν ἐπικράτηση τῶν μπολσεβίκων τό 1917. 

Ἐπισημαίνει ὁ Figes ὅτι μετά τήν αἱματηρή ἐξέγερση τοῦ 1905 (σσ. 29-35), πού ἀκολούθησε τήν ταπεινωτική στρατιωτική ἥττα στόν ρωσσο-ιαπωνικό πόλεμο τοῦ 1904 (σ. 32), ὁ Τσάρος, γιά νά κατευνάσει τήν λαϊκή δυσαρέσκεια, προχώρησε σταδιακά, μέ ἐπικεφαλῆς στήν πρωθυπουργία τόν Στολύπιν, σέ ὁρισμένες πολιτικές καί οἰκονομικές μεταρρυθμίσεις, οἱ ὁποῖες, ὡστόσο, «μετά τήν δολοφονία του [τοῦ Στολύπιν] ἐγκαταλείφθηκαν» (σ. 66). 

Μερικά χρόνια ἀργότερα, καί λίγο πρίν ἀπό τήν ὀκτωβριανή ἐπανάσταση, ἡ τοποθέτηση ἑνός ἄλλου στήν πρωθυπουργία, τοῦ Ἀλ. Κερένσκι, τοῦ «μοναδικοῦ σοσιαλιστῆ καί μέλους στήν Προσωρινή Κυβέρνηση» (σ. 104) δημιούργησε στόν λαό μία ἐλπίδα «γιά ἐλευθερία» (σ. 105) καί γιά ἕνα «νέο δημοκρατικό πολιτισμό» (σ. 106). Ἀλλά ἡ ἀναβλητικότητα στίς πολιτικές ἀποφάσεις ἐκ μέρους τοῦ Κερένσκι καί παράλληλα οἱ ταχύτατες καί εὐφυεῖς κινήσεις τῶν μπολσεβίκων τοῦ Λένιν, οἱ ὁποῖοι εἶχαν ὡς κεντρικό σύνθημα τήν «καταστροφή τῆς μπουρζουαζίας» (σ. 139) ὁδήγησαν στήν ἐπικράτηση τῶν ἐπαναστατῶν. 

Ὁ Figes τονίζει ὅτι «κυρίαρχο στοιχεῖο τοῦ μπολσεβικικοῦ συστήματος ὑπῆρξε ἐξ ἀρχῆς ὁ τρόμος» (σ. 159), πού ἑδραιώθηκε μέ τήν συνδρομή τῆς μυστικῆς ἀστυνομίας. Ἕνα δεύτερο στοιχεῖο τῆς μπολσεβικικῆς πολιτικῆς ἀφορᾶ τήν ἐκπαίδευση, ἡ ὁποία «γιά τούς μπολσεβίκους ἦταν τό κλειδί γιά τήν δημιουργία τῆς σοσιαλιστικῆς κοινωνίας» (σ. 197). 

Ἀκολούθως ὁ Figes ἀναφέρεται στήν γνωστή διαδικασία τῆς «κολλεκτιβοποίησης τῆς γῆς», ἡ ὁποία εἶχε ὡς ἀποτέλεσμα τήν «καταστροφή τῶν κουλάκων» (σ. 214). Ἄς μοῦ ἐπιτραπεῖ νά προσθέσω ὅτι τό πλῆγμα γιά τήν σοβιετική οἰκονομία ἀπό τήν λεγόμενη "ἀποκουλακοποίηση'' ὑπῆρξε ἀνεπίγνωστα τεράστιο μέχρι σήμερα. 

Δέν ἀναφέρεται ἐκτενῶς ὁ Figes στίς διώξεις, ἐκ μέρους τῶν σοβιετικῶν, τῶν ἐκπροσώπων τῆς Intelligentzia πού παρέμειναν στήν Ρωσσία μετά τό 1917. Καταγράφει μόνον τίς περιπτώσεις τῆς Ἀχμάτοβα, τοῦ Ζοστένκο καί τοῦ Σοστακόβιτς (σσ. 258-262 καί σσ. 338-341). Ἀλλά στό κεφάλαιο «Ὁ μεγάλος τρόμος» παρουσιάζει ἀναλυτικά (σσ. 265- 282) τίς μαζικές συλλήψεις καί τίς ἐκτελέσεις τῶν ''ἐχθρῶν τοῦ λαοῦ'' κατά τά ἔτη 1936-1939, ἐπί ἡγεσίας Στάλιν. 

Στήν ἀναφορά τῆς συμμετοχῆς τῆς Ρωσσίας στόν β΄ παγκόσμιο πόλεμο, στόν «μεγάλο πατριωτικό πόλεμο», ὅπως τόν ἀποκαλοῦσε ἡ τότε ἡγεσία της, ὁ Figes συμπεραίνει ὅτι ἡ στρατιωτική νίκη τῆς Ρωσσίας στόν μεγάλο πατριωτικό πόλεμο», ἡ ὁποία «ἀντικατέστησε τήν μεγάλη ὀκτωβριανή ἐπανάσταση, δημιούργησε ἕνα μεγαλύτερο μύθο γιά τήν σοβιετική κοινωνία» (σ. 321). 

Συνεχίζοντας τήν ἱστορική του ἀναφορά ὁ Figes προχωρεῖ ἀπό τόν θάνατο τοῦ Στάλιν τό 1953 καί φθάνει μέχρι τήν ἐξουσία τοῦ Μ. Γκορμπατσώφ στήν δεκαετία τοῦ 1980, ὁ ὁποῖος «παρουσίασε τήν περεστρόϊκα ὡς μία ἐπανάσταση στήν σοσιαλιστική σκέψη» (σ. 393). 

Μεταξύ τῶν συμπερασματικῶν παρατηρήσεων τοῦ Figes καταγράφεται ὅτι «οἱ ἄνθρωποι βρέθηκαν σέ σύγχυση μέ τήν ἀπώλεια τοῦ κομμουνισμοῦ ὡς ἑνός συστήματος σκέψης καί πρακτικῆς» (σ. 417). 

Δέν ἀμφισβητεῖται ἀπό κανένα ὅτι ἡ  ἐπαναστατική πρακτική στήν Ρωσσία ἀπό τά τέλη τοῦ 19ου αἰ. διακρινόταν ἀπό τό ὅραμα γιά τήν οἰκοδόμηση μιᾶς καλύτερης, δικαιότερης κοινωνίας. Ὅμως, ὁ στόχος αὐτός δέν συνοδεύτηκε καί ἀπό τά ἀντίστοιχα μέσα στίς δεκαετίες πού ἀκολούθησαν. Ἄν καί θά μποροῦσε νά ἔχει κανείς ὁρισμένες ἐπιφυλάξεις ἀπέναντι σέ ὁρισμένες προσεγγίσεις τοῦ Figes, ἤ νά καταλογίσει στόν συγγραφέα τήν ἀπουσία μιᾶς ἀναλυτικῆς δευτερογενοῦς βιβλιογραφίας (ὄχι μόνον ἀγγλόφωνης), ἤ καί νά ἐπισημάνει τήν περιορισμένη ἀναφορά στήν ἄθλια ἀντιμετώπιση τῶν συγγραφέων καί τῶν καλλιτεχνῶν ἀπό πλευρᾶς τῶν μπολσεβίκων, ὡστόσο νομίζω ὅτι ἡ γενική ἱστορική καταγραφή τοῦ βιβλίου δέν χαρακτηρίζεται ἀπό τόν ὑποκειμενισμό τῆς δυτικῆς ἱστοριογραφίας γιά τήν ἐν λόγῳ περίοδο.