ERNST CASSIRER: "Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΟΥ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΥ" - Παρουσίαση από τον Δημήτρη Μπαλτά

Δημήτρης Μπαλτᾶς 

Ernest Cassirer, Ἡ φιλοσοφία τοῦ Διαφωτισμοῦ, μετ. Ἀννέτε Φωσβίνκελ, Μορφωτικό Ἵδρυμα Ἐθνικῆς Τραπέζης, Ἀθήνα 2013, σελ. 567 

Τό σημαντικό ἔργο τοῦ Ἔρνεστ Κασσίρερ (1874-1945) ὑπό τόν τίτλο Ἡ φιλοσοφία τοῦ Διαφωτισμοῦ εἶδε προσφάτως το φῶς τῆς δημοσιότητας στην ἑλληνική, ὕστερα ἀπό ἑβδομήντα χρόνια ἀπό τήν πρώτη γερμανική ἔκδοση (1932). 

Εἶναι χαρακτηριστικό ὅτι ἔχουν γραφεῖ περισσότερες ἀπό τριάντα κριτικές τοῦ συγκεκριμένου βιβλίου σέ ἔγκριτα εὐρωπαϊκά περιοδικά, κατάλογος τῶν ὁποίων δίδεται στήν ἀρχή τῆς παρουσιαζόμενης σήμερα ἔκδοσης (σσ. 31-35). 

Στόν Πρόλογο τοῦ συγγραφέως ὁρίζεται ὁ στόχος τῆς συγγραφῆς τοῦ βιβλίου: «Το ζητούμενο λοιπόν και το ἐφικτό δέν ἦταν ἁπλῶς ἡ ἐπική ἐξιστόρηση τῆς διαδρομῆς, τῆς ἐξέλιξης και τῶν πεπρωμένων τῆς φιλοσοφίας τοῦ Διαφωτισμοῦ· στόχος ἦταν πολύ περισσότερο να ἀναδειχθεῖ ἡ ἐσωτερική κίνηση ἡ ὁποία ἐπιτελεῖται μέσα σέ αὐτή, ἡ δραματική πλοκή, θα λέγαμε, τῆς σκέψης του» (σ. 37). Ἡ ἀξία τοῦ Διαφωτισμοῦ ἔγκειται, κατά τόν Κασσίρερ, στόν «τρόπο μέ τόν ὁποῖο ὁ Διαφωτισμός κάνει χρήση τῆς φιλοσοφικῆς σκέψης, στή θέση πού τῆς προορίζει και τον σκοπό πού τῆς ἀναθέτει» (σ. 41). 

Ἀφοῦ προηγηθεῖ ἕνα εἰσαγωγικό κεφάλαιο για τήν σκέψη τοῦ Διαφωτισμοῦ (σσ. 49-95), ὁ Κασσίρερ πραγματεύεται ἐν συνεχείᾳ τά σχετικά ζητήματα σέ ἑπτά κεφάλαια, ἐξετάζοντας κατά σειρά τό πρόβλημα τῆς φύσεως (σσ. 96-172), τήν σχέση ψυχολογίας καί γνωσιολογίας (σσ. 173-230), τίς ἀντιλήψεις περί τῆς θρησκείας (231-316), τό ζήτημα τῆς «ἀνιστορικότητας» τοῦ Διαφωτισμοῦ (σσ. 368), τήν ἰδέα τοῦ δικαίου μέσα στό κράτος καί την κοινωνία (σσ. 369-426) καί, τέλος, ὁρισμένα θεμελιώδη προβλήματα τῆς αἰσθητικῆς (σσ. 427-547). 

Τό κεφάλαιο περί τῆς φύσεως (β΄) συνδέεται μέ τό κεφάλαιο περί τῆς θρησκείας (δ΄), καθ’ ὅσον τονίζεται ὅτι «ὁ ἀγώνας τῆς Ἐκκλησίας ἦταν ἐνάντια στήν θεώρηση τῆς θεϊκότητας τῆς φύσεως και ὄχι «ἐνάντια στα ἐπιμέρους πορίσματα τῆς ἔρευνας» (σ. 103). Στο πλαίσιο αὐτό, ὁ Γαλιλαῖος τοποθετεῖ δίπλα στήν ἀλήθεια τῆς ἀποκαλύψεως «τήν αὐτοδύναμη ἀλήθεια τῆς φύσης» (σ. 104). Ἀπό τήν ἄλλη, εἶναι ἀναμφισβήτητο ὅτι «ἡ κριτική και σκεπτικιστική στάση ἀπέναντι στή θρησκεία ἀποτελεῖ θεμελιῶδες γνώρισμα τοῦ Διαφωτισμοῦ» (σ. 231), ὅπως συνάγεται κυρίως μέσα ἀπό τά κείμενα τῶν Γάλλων Ἐγκυκλοπαιδιστῶν. Μάλιστα στό κεφάλαιο περί τῆς θρησκείας εἶναι ἐνδιαφέρουσες οἱ συγκριτικές ἀναφορές τοῦ Κασσίρερ στόν Ἔρασμο και τον Λούθηρο ἀφ’ ἑνός καί στον Πασκάλ καί στόν Βολταῖρο και τόν Ρουσσώ ἀφ’ ἑτέρου (σσ. 239-262). Γενικῶς ὁ Κασσίρερ καταλήγει στην ἀποτίμηση ὅτι «ὅσο κι ἄν ὁ Διαφωτισμός ἀγωνίζεται να θεμελιώσει μια θρησκεία ‘’στά ὅρια τοῦ Λόγου’’, ταυτοχρόνως προσπαθεῖ νά ἀπελευθερώσει τή θρησκεία ἀπό τήν ἀπόλυτη κυριαρχία τῆς διάνοιας» (σ. 274). 

Ἐξ ἄλλου, εἶναι χαρακτηριστικό ὅτι τό πρόβλημα τῆς φύσεως συνδέεται, κατά τόν Κασσίρερ, καί μέ τό πρόβλημα τῆς γνώσεως (κεφ. γ΄), ἐνῶ θεμέλιο τῆς γνωσιολογίας θεωρεῖται ἡ ψυχολογία, τουλάχιστον μέχρι τήν Κριτική τοῦ καθαροῦ Λόγου τοῦ Κάντ. Ὁ Κασσίρερ θεωρεῖ ὅτι «τουλάχιστον στή Γερμανία οἱ ψυχολογικές θεωρίες τοῦ Λόκ, τοῦ Μπέρκλεϋ καί τοῦ Χιούμ ποτέ δέν κέρδισαν τή γενική, ἀδιαφιλονίκητη ἀποδοχή» (σ. 212). Ἀντιθέτως στην Γερμανία κυριαρχεῖ ἡ «συστηματική ἀνάπτυξη τῆς ψυχολογίας τοῦ Βόλφ» (σ. 212). 

Στό ἑπόμενο κεφάλαιο (ε΄) ὁ Κασσίρερ ἐπιχειρεῖ νά ἀντικρούσει τήν διαδεδομένη ἀντίληψη ὅτι ὁ 18ος ὑπῆρξε «ἀνιστορικός», ἄποψη πού καλλιεργήθηκε κυρίως ἀπό τον Ρομαντισμό (σσ. 317-318). Ἡ σχετική πραγμάτευση ἀναπτύσσεται μέ ἀναφορές στον Μοντεσκιέ, στόν ὁποῖο μάλιστα ὁ Κασσίρερ ἀσκεῖ αὐστηρή κριτική (σ. 337), στόν Βολταῖρο, στόν Λέσσινγκ καί στόν Βόλφ ἀλλά καί στόν Χιούμ (σσ. 345-363). 

Τό ἑπόμενο κεφάλαιο (ς΄) ἀφορᾶ τήν ἔννοια τοῦ δικαίου μέσα στό κράτος καί τήν κοινωνία. Ἀναλυτική εἶναι ἡ ἀναφορά τοῦ Κασσίρερ στόν Ρουσσώ καί στό ἔργο του Κοινωνικό συμβόλαιο (σσ. 405-425). Ὁ Κασσίρερ θεωρεῖ γενικῶς ὅτι «ὁ Ρουσσώ θέλει να μεταμορφώσει τό ὑπάρχον κράτος, πού δεν ἀποτελεῖ παρά προσωρινή λύση, σε ἔλλογο κράτος· θέλει νά μετατρέψει τήν κοινωνία, πού μέχρι τότε ἦταν ἔργο τῆς τυφλῆς ἀναγκαιότητας, σέ ἔργο τῆς ἐλευθερίας» (σ. 424). 

Στό τελευταῖο κεφάλαιο (ζ΄) τοῦ ἔργου του ὁ Κασσίρερ ἀσχολεῖται μέ ὁρισμένα βασικά προβλήματα τῆς αἰσθητικῆς, ξεκινώντας ἀπό τόν Καρτέσιο και φθάνοντας στόν Μπάουμγκαρντεν (σσ. 432-543). Βεβαίως εἶναι γεγονός ὅτι ὑπό τήν ἐπίδραση τοῦ σκεπτικισμοῦ «ἐξαλείφονται και τά τελευταῖα ὑπολείμματα καθολικῆς ἐγκυρότητας ἀπό την αἰσθητική κρίση» (σ. 473). 

Στό συγκεκριμένο κεφάλαιο ἰδιαίτερος λόγος γίνεται στήν φιλοσοφική θεμελίωση τῆς αἰσθητικῆς ἀπό τόν Μπάουμγκαρντεν, ὁ ὁποῖος «ὁρίζει τήν αἰσθητική ὡς θεωρία τῆς ‘’κατ’ αἴσθηση γνώσης’’» (σ. 519). Παράλληλα ὁ Κασσίρερ ἰσχυρίζεται ὅτι «ἡ ἐξέλιξη τῆς αἰσθητικῆς και τῆς φιλοσοφίας τῆς ἱστορίας στή Γερμανία ὁδηγεῖ στήν πρωταρχική σύλληψη τοῦ προβλήματος τῆς ἀτομικότητας» (σ. 93). 

Σέ μία γενική ἀποτίμηση, τό ἔργο τοῦ Κασσίρερ παρακολουθεῖ ἐξαντλητικά τά κείμενα τῶν ἐκπροσώπων τοῦ γαλλικοῦ, τοῦ ἀγγλικοῦ καί τοῦ γερμανικοῦ Διαφωτισμοῦ καί λιγότερο ἴσως τήν βιβλιογραφία τῆς ἐποχῆς του. Ὁπωσδήποτε ὑπερασπίζεται τόν Διαφωτισμό ὁ ὁποῖος εἶναι «διαποτισμένος ἀπό τήν ἔννοια τῆς πνευματικῆς προόδου» (σ. 52). 

Τελικά πρόκειται γιά μία ἔκδοση σημαντική, ἡ ὁποία μάλιστα συμπίπτει μέ τήν συμπλήρωση 140 ἐτῶν ἀπό τήν γέννηση τοῦ σπουδαίου συγγραφέως. 

(Νέος Ἑρμῆς ὁ λόγιος, τ. 10, 2014, 235-237)