Hannah Arendt: Για τον αντισημιτισμό / Παρουσίαση από τον Δημήτρη Μπαλτά

Δημήτρης Μπαλτᾶς 

Hannah Arendt, Sur l’ antisémitisme, Éditions Points, Paris [2002], σελ. 272 

Τό βιβλίο Γιά τόν ἀντισημιτισμό τῆς γνωστῆς φιλοσόφου Hannah Arendt (1906-1975), μαθήτριας τοῦ Χάϊντεγγερ καί τοῦ Γιάσπερς, εἶναι τό πρῶτο μέρος τῆς τριλογίας Οἱ πηγές τοῦ ὁλοκληρωτισμοῦ (Νέα Ὑόρκη, 1951), ἀπό τήν ὁποία στήν ἑλληνική ἔχει μεταφραστεῖ παλαιότερα μόνον τό τελευταῖο (Τό ὁλοκληρωτικό σύστημα, μετ. Γ. Λάμψα, Ἐκδόσεις Εὐρύαλος, Ἀθήνα 1988, σελ. 306). Ἀμετάφραστο στήν ἑλληνική παραμένει καί τό δεύτερο μέρος τῆς τριλογίας ἐπιγραφόμενο Γιά τόν ἰμπεριαλισμό. 

Τό βιβλίο πού παρουσιάζω σήμερα, εἶναι μία ἐνδιαφέρουσα μελέτη τῆς διαμορφώσεως καί τῆς ἐξελίξεως τοῦ φαινομένου τοῦ ἀντισημιτισμοῦ, κυρίως κατά τόν 19ο καί τόν 20ό αἰ (σσ. 103-159). Ἰδιαιτέρως ἡ Arendt παρακολουθεῖ τόν σχηματισμό καί τήν δράση τῶν πρώτων ἀντισημιτικῶν κινήσεων στήν Εὐρώπη περί τά τέλη τοῦ 19ου αἰ. (σσ. 61-97), ἐνῶ ἀφιερώνει ἀρκετές σελίδες στήν «ὑπόθεση Ντρέϋφους» (σσ. 161-212). 

Στόν Πρόλογο τοῦ βιβλίου ἡ συγγραφέας ἰσχυρίζεται ὅτι «ἡ ἔννοια τοῦ ἀντισημιτισμοῦ διαμορφώθηκε πρῶτα στήν σκέψη τῶν Ἑβραίων γιά τόν ἑαυτό τους» (σ. 9). Μάλιστα, κατά τήν Arendt, οἱ Ἑβραῖοι ἱστορικοί «ἦσαν οἱ πρῶτοι πού διαβεβαίωναν ὅτι ἡ ἰουδαϊσμός εἶναι ἀνώτερος ἀπό τίς ἄλλες θρησκεῖες» (σ. 10). 

Στίς αἰτίες τοῦ ἀντισημιτισμοῦ ἡ Arendt καταγράφει τήν «ἀφομοίωση τῶν Ἑβραίων, τόν λαϊκισμό καί τήν ἀπώλεια τῶν πνευματικῶν ἀξιῶν τοῦ ἰουδαϊσμοῦ» (σ. 27). 

Προσδιορίζοντας τήν θέση τῶν Ἑβραίων μέσα στήν κοινωνία, ἡ συγγραφέας τονίζει ὅτι αὐτοί «δέν ἀνῆκαν σέ κάποια κοινωνική τάξη. Θεωρούμενοι ὡς κοινότητα, δέν ἦσαν οὔτε ἐργάτες, οὔτε μέλη τῆς μεσαίας τάξης, οὔτε ἀγρότες» (σ. 36). Ἐπιπλέον δέ, οἱ Ἑβραῖοι «δέν ἀντιπροσώπευαν τήν ἀστική τάξη» (σ. 56). Σέ τελική ἀνάλυση, οἱ Ἑβραῖοι δέν διέθεταν «οὔτε πολιτική πείρα οὔτε πολιτική παράδοση» (σ. 52). Ἔτσι ἡ Arendt συμπεραίνει ὅτι «οἱ Ἑβραῖοι εἶχαν ἐλάχιστη ἤ [δέν εἶχαν] καμμία σημασία στίς κοινωνικές διαμάχες τῆς ἐποχῆς» (σ. 71). Παρά ταῦτα, ἡ Arendt ἰσχυρίζεται ὅτι «ὁ σύγχρονος ἀντισημιτισμός, τῶν χωρῶν τῆς κεντρικῆς καί τῆς δυτικῆς Εὐρώπης, εἶχε αἰτίες περισσότερο πολιτικές παρά οἰκονομικές» (σ. 61). Εἶναι παράδοξο, κατά τήν Arendt, τό γεγονός ὅτι μόνον οἱ ἐχθροί τοῦ ἑβραϊκοῦ λαοῦ, καί σχεδόν ποτέ οἱ φίλοι του, κατανόησαν τό ἑβραϊκό ζήτημα ὡς ἕνα πολιτικό πρόβλημα» (σ. 107). Ἐκ τῶν ἀναφερθέντων εἶναι σαφές ὅτι γιά τήν Arendt ὁ εὐρωπαϊκός ἀντισημιτισμός ἔχει περισσότερο πολιτικό παρά οἰκονομικό (πβ. καί σ. 48, σ. 61) ἤ θρησκευτικό περιεχόμενο. 

Ἐνδιαφέρον παρουσιάζουν τά ἀναφερόμενα στόν σχηματισμό τῶν πρώτων ἀντισημιτικῶν τάσεων κατά τόν 19ο αἰ., ἀρχῆς γενομένης ἀπό τό «πρῶτο διεθνές ἀντιεβραϊκό συνέδριο πού ἔλαβε χώρα στήν Δρέσδη κατά τό 1882, στο ὁποῖο συμμετεῖχαν 3000 ἐκπρόσωποι ἀπό τήν Γερμανία, τήν Αὐστρο-Οὑγγαρία καί τήν Ρωσσία» (σ. 80, σημ. 48). Παράλληλα ἡ συγγραφέας σημειώνει ὅτι ὁ γαλλικός ἀντισημιτισμός ὁ ὁποῖος καλλιεργήθηκε ἀπό τόν Διαφωτισμό (σ. 88), ἀλλά καί στήν Γαλλία τοῦ 19ου αἰ. (σ. 144), δέν εἶχε «καμμία ἐπίδραση στήν διαμόρφωση τοῦ ναζισμοῦ» (σ. 89). 

Σέ μία γενική ἀποτίμηση, τό βιβλίο τῆς Arendt, ἄν καί γραμμένο παλαιότερα, ἐπικεντρωμένο κυρίως στήν γαλλική καί τήν γερμανική ἐκδοχή τοῦ ἀντισημιτισμοῦ, χωρίς ἰδιαίτερη ἀναφορά στήν ρωσσική σκέψη περί τοῦ ἑβραϊκοῦ λαοῦ, ἔχει ἐξαιρετική σημασία στήν γένεση καί στήν ἐξέλιξη τῶν διαφόρων τάσεων ἀντισημιτισμοῦ.