ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΑΝΑΡΧΙΚΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ ΣΤΗΝ ΡΩΣΣΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΤΟΥ 19ου αι.

Μιχαήλ Αλεξάντροβιτς Μπακούνιν

Δημήτρης Μπαλτᾶς 

Ἡ θεωρία τοῦ ἀναρχισμοῦ (= ἐπαναστατικοῦ σοσιαλισμοῦ) ἀποτελεῖ ἕνα ἰδιαίτερο κεφάλαιο τῆς Ἱστορίας τῆς ρωσσικῆς φιλοσοφικῆς σκέψεως. Ἀπό μεθοδολογικῆς πλευρᾶς, ὁ Ν. Μπερντιάγιεφ (1874-1948) προτείνει τήν διάκριση τοῦ ἀναρχισμοῦ ἀπό τήν ἀναρχία, ὅταν γράφει ὅτι «ὁ ἀναρχισμός εἶναι ἀντίθετος ὄχι στήν τάξη, στή δομή, στήν ἁρμονία, ἀλλά στήν ἐξουσία, στή βία, στήν αὐτοκρατορία τοῦ Καίσαρα». Ἡ ἀναρχία εἶναι χάος καί δυσαρμονία, δηλαδή ἀσχήμια» (Βλ. Δ. Μπαλτᾶς, Ρῶσσοι φιλόσοφοι, 19ος-20ός αἰ., Ἐκδόσεις Σαββάλας, Ἀθήνα 2002, σ. 112). Πέρα ἀπό τήν διάκριση αὐτή μέ τήν ὁποία μπορεῖ νά συμφωνήσει ἤ νά διαφωνήσει κανείς, εἶναι γεγονός ὅτι μεγάλοι εἰσηγητές τῶν ἀναρχικῶν θεωριῶν ἦσαν οἱ Ρῶσσοι πρίγκηπες Μιχαήλ Μπακούνιν (1814-1876) καί Πιότρ Κροπότκιν (1842-1921), οἱ ὁποῖοι παρουσιάζουν ὁμοιότητες ἀλλά καί διαφορές στίς ἀντιλήψεις τους. 

Δέν εἶναι ἴσως πολύ γνωστό ὅτι ὁ Μπακούνιν διακρίνει, μεταξύ ἄλλων, τήν πατρίδα ἀπό τό κράτος. Στό πλαίσιο αὐτό γράφει χαρακτηριστικά ὅτι «ἡ Πατρίδα ἀντιπροσωπεύει τό ἱερό καί ἀδιαφιλονίκητο δικαίωμα κάθε ἀνθρώπου, κάθε ὁμάδας ἀνθρώπων, ἑνώσεων, κοινοτήτων, περιοχῶν, ἐθνῶν νά αἰσθάνονται, νά σκέπτονται, νά δροῦν μέ τόν δικό τους τρόπο» (H. Arvon, Μπακούνιν, μετ. Π. Γκέκα, Ἐκδόσεις Πλέθρον, Ἀθήνα, 2009, σ. 112). 

Ὁπωσδήποτε ὁ καταπιεστικός χαρακτήρας τοῦ κράτους, πού προκαλεῖ τήν ἀπέχθεια τοῦ Μπακούνιν, συνδέεται καί μέ ἄλλους θεσμούς πού λειτουργοῦν καταπιεστικά ὅπως εἶναι ἡ δικαιοσύνη καί ἡ θρησκεία. Στό σημεῖο αὐτό θά τονισθεῖ ὅτι ὁ Μπακούνιν ἀπορρίπτει τόν ἔντονο κρατισμό πού διακρίνει στά κείμενα τοῦ Κ. Μάρξ (1818-1883). Ἔχει λεχθεῖ ὅτι «ἀπό τό 1866 ὁ Μπακούνιν προβλέπει ὅτι τό δεσποτικό Κράτος πού δημιουργεῖται ἀπό τόν κομμουνισμό θά γεννήσει μιά ἐκμεταλλεύτρια καί προνομιοῦχο τάξη, δηλαδή τή γραφειοκρατία» (H. Arvon, ὅ.π., σ. 101). 

Ἕνα ἄλλο κεντρικό σημεῖο τῆς θεωρίας τοῦ Μπακούνιν πού εἶναι ὁ μαχόμενος ἀθεϊσμός του, ὁ ὁποῖος διαμορφώνεται σταδιακά στήν σκέψη του μέχρι τό ἔργο του «Θεός καί κράτος». Ἐνῶ δέχεται ὅτι «δέν ἀρνούμαστε τήν ἱστορική ἀναγκαιότητα τῆς θρησκείας» (Η. Arvon, ὅ.π., σ. 130), ἐν συνεχείᾳ ἀσκεῖ δριμύτατη κριτική ἐναντίον τοῦ ἱστορικοῦ χριστιανισμοῦ, ἀρνούμενος παράλληλα τήν ὕπαρξη τοῦ Θεοῦ ὡς δημιουργοῦ. Ἀσφαλῶς τά ἐπιχειρήματα τοῦ Μπακούνιν ἐμπεριέχουν μία ἱστορική ἀλήθεια ἤ καί μία λογικοφάνεια. Ὡστόσο, ἀποφάνσεις τοῦ Μπακούνιν ὅπως «ἐφόσον ὁ Θεός εἶναι ἡ ἀλήθεια, ἡ δικαιοσύνη, τό ἀγαθό, ὁ ἄνθρωπος εἶναι τό ψέμα, ἡ ἀδικία, τό κακό» (H. Arvon, ὅ.π., σ. 132) εἶναι προφανῶς αὐθαίρετες. 

Πνεῦμα ἀνήσυχο, μέ ἀρνητική τῶν πάντων διάθεση, φύση ἐπαναστατική, ὁ Μπακούνιν προκάλεσε τό ἐνδιαφέρον ἀλλά καί τήν ἀπόρριψη τῶν συγχρόνων του (λ.χ. τοῦ Προυντόν, τοῦ Μάρξ κ.ἄ.). Εἶναι ἐνδιαφέρον ὅτι ὁ Ἰβάν Τουργκένιεφ παρουσίασε λογοτεχνικά τήν φυσιογνωμία τοῦ Μπακούνιν στό ἀριστούργημά του «Ρούντιν», στό ὁποῖο ὁ ὁμώνυμος ἥρωας πεθαίνει στά ὁδοφράγματα τοῦ Παρισιοῦ (ἑλλην. μετ. Ζ. Νάσιουτζικ, Πλέθρον, Ἀθήνα, 1982, σσ. 148-149). 

Στό σημεῖο αὐτό -καί προτοῦ νά ἀναφερθῶ στόν δεύτερο σημαντικό εἰσηγητῆ τῆς ἀναρχικῆς θεωρίας στήν Ρωσσία- θά σημειώσω ὅτι ὁ Μπακούνιν οὐδέποτε ἀπεδέχθη τίς μακιαβελικῆς ἀποχρώσεως ἀπόψεις τοῦ Σ. Νετσάγιεφ (1847-1882) πού οἱ μεταγενέστερες γενιές τῶν Ἀναρχικῶν ἐπικαλοῦνται ἐνίοτε κατά τήν τέλεση βιαίων πράξεων. Εἶναι πάντως γεγονός ὅτι ὁ μεγάλος Ρῶσσος μυθιστοριογράφος Φ. Ντοστογιέφσκι (1821-1881) ἀπεικόνισε λογοτεχνικά τήν μορφή τοῦ Σ. Νετσάγιεφ στό πρόσωπο τοῦ Πιότρ Βερχοβένσκι στούςΔαιμονισμένους. Φαίνεται μάλιστα ὅτι ὁ Ντοστογιέφσκι διέθετε πολλές πληροφορίες γιά τήν ριζοσπαστική ὀργάνωση τοῦ Νετσάγιεφ, διότι τόν φοιτητῆ Ἰβάνωφ, τόν ὁποῖο ἐκτέλεσε ὁ ἴδιος ὁ Νετσάγιεφ τό 1869, τόν εἶχε γνωρίσει προσωπικά ὁ κουνιάδος τοῦ Ρώσσου μυθιστοριογράφου (Βλ. σχετικῶς Μ. Μπράουν, Ντοστογιέφσκι. Ἡ ζωή του μέσα ἀπό τό ἔργο του, μετ. Ν.Μ. Σκουτερόπουλος, Ἐκδόσεις Ἐκκρεμές, Ἀθήνα 2008, σ. 283).

Πιότρ Κροπότκιν

Ὁ δεύτερος μεγάλος Ρῶσσος ἀναρχικός εἶναι ὁ Πιότρ Κροπότκιν. Ἐνῶ ὁ Μπακούνιν θεωρεῖ τήν καταστροφή τοῦ κράτους ὡς προϋπόθεση γιά τήν ἀναδιοργάνωση τῆς κοινωνίας (H. Arvon, ὅ.π., σ. 177), ὁ Κροπότκιν ἀναφέρεται στό ἀσύμβατο μεταξύ τοῦ κράτους καί τῆς ἐπαναστάσεως. 

Κατά μία ἄποψη, ὁ Κροπότκιν «ἔβλεπε σάν θεμέλιο τῆς ἐλεύθερης κοινωνίας τήν ἀλληλοβοήθεια πού ὑπῆρχε στίς προκαπιταλιστικές κοινωνίες καί ἐπιζοῦσε ἀκόμη στίς ἀγροτικές κοινότητες τῆς Ρωσσίας» (Ol. Clement, Tό πνεῦμα τοῦ Σολζενίτσυν, μετ. Ἑ. Δαλαμπίρα, Βιβλιοπωλεῖον τῆς Ἑστίας, Ἀθήνα, χ.χ., σ. 314). Προφανῶς ἡ ἄποψη αὐτή ἐρείδεται στό ἔργο τοῦ Κροπότκιν «Ἀλληλοβοήθεια», ὅπου πράγματι ὁ Ρῶσσος ἀναρχικός ἀναφέρεται στίς προσπάθειες τῆς κοινοτικῆς ἰδιοκτησίας τῆς Ρωσσίας (ἑλλην. μετ. Ε. Στεφανοπούλου, Ἐκδόσεις Καστανιώτη, Ἀθήνα, 2009, σσ. 209-210). Μεταξύ τῶν ἐνδιαφερόντων σημείων τῆς θεωρίας τοῦ Κροπότκιν εἶναι ἡ ἠθική τοῦ ἀναρχισμοῦ, ὅπως ἔχει διατυπωθεῖ τόσο στό εὐσύνοπτο κείμενο «Ἡ ἀναρχική ἠθική» ὅσο καί στό ἐκτενές ἔργο «Ἠθική». Στό πρῶτο ἐξ αὐτῶν κείμενο διατυπώνει τήν θέση: «Κάνε στούς ἄλλους αὐτό πού θά ἤθελες νά κάνουν ἐκεῖνοι σέ σένα ὑπό τίς ἴδιες περιστάσεις» (Ἡ ἀναρχική ἠθική, μετ, Ν. Ἀλεξίου, Ἐλεύθερος τύπος, Ἀθήνα 2000, σ. 45). Ἐξ ἄλλου, ἡ ἀναλυτικότερη «Ἠθική» τοῦ Κροπότκιν ἀποτελεῖ, κατ’ οὐσίαν, μία κριτική ἱστορική παρουσίαση τῶν ἠθικῶν θεωριῶν ἀπό τούς πρωτογόνους λαούς μέχρι καί τόν 19ο αἰ. Ἀκριβέστερα ὁ Κροπότκιν θεωρεῖ τήν ἀλληλοβοήθεια καί τήν δικαιοσύνη ὡς τίς βάσεις τῆς νατουραλιστικῆς ἠθικῆς θεωρίας του (βλ. σχετικῶς «Ἠθική», μετ. Β. Τομανάς, Νησίδες, σσ. 36-37). Ἀπορρίπτει δέ ὁ Κροπότικιν τήν ἠθική τοῦ χριστιανισμοῦ, καθ’ ὅσον καί ὁ ἴδιος διαπιστώνει μία «ἀσυμφωνία ἀνάμεσα στίς ἠθικές ἐντολές τῆς χριστιανικῆς θρησκείας καί στή ζωή τῶν κοινωνιῶν πού αὐτοαποκαλοῦνται χριστιανικές» («Ἠθική», ὅ.π., σ. 31). Νομίζω ὅμως ὅτι ἀπό τήν μή ἐφαρμογή τῶν εὐαγγελικῶν ἀρχῶν ὑπό ὁρισμένων χριστιανῶν δέν συνάγεται ὅτι ἡ ἠθική τοῦ χριστιανισμοῦ εἶναι ἀπορριπτέα. 

Οἱ παράμετροι τῆς θεωρίας τοῦ ἀναρχισμοῦ ὅπως αὐτές παρουσιάζονται στά ἔργα τῶν Ρώσσων θεωρητικῶν Μ. Μπακούνιν καί Π. Κροπότκιν προκάλεσαν ἰδιαιτέρως τήν ἀντίδραση τῶν ἐκπροσώπων τοῦ λεγομένου «ἐπιστημονικοῦ σοσιαλισμοῦ». Ἔτσι οἱ ἀπόψεις αὐτές ἐπικρίθηκαν τόσο ἀπό τόν Κ. Μάρξ ὅσο καί ἀπό τόν Βλ. Λένιν (1870-1924, καί μάλιστα θεωρητικά καί πρακτικά. Εἶναι γνωστό ὅτι ὁ Μπακούνιν καί οἱ ὀπαδοί του ἐκδιώχθηκαν κατά τό 1872 ἀπό τήν «Διεθνῆ». Ἀργότερα, ὅταν οἱ μπολσεβίκοι κυριάρχησαν στήν Ρωσσία, ὁ Κροπότκιν πού ἀρχικά χαιρέτησε τήν ἐπανάσταση τοῦ 1917, ἄσκησε ἐν συνεχείᾳ σκληρή κριτική στόν Λένιν, πρᾶγμα πού ὁδήγησε στήν ἀπομόνωσή του. Παράλληλα, τήν ἐποχή ἐκείνη οἱ Ἀναρχικοί συλλαβάνονταν καί φυλακίζονταν ἀπό τίς σοβιετικές Ἀρχές (Βλ. ἀναλυτικῶς Ἔ. Γκόλντμαν, Ἡ ἀπογοήτευσή μου στή Ρωσία, μετ. Δ. Κερεβάντη, Γ. Βαλοῦρδος, Ἀπόπειρα, Ἀθήνα 2009, σ. 88, σ. 128). Ἡ κηδεία τοῦ Π. Κροπότκιν θεωρεῖται ὅτι ἦταν καί ἡ τελευταία συγκέντρωση ὅπου κυμάτισαν οἱ μαῦρες σημαῖες τῶν Ἀναρχικῶν στήν Ρωσσία τοῦ 20οῦ αἰ. Ἀναφερόμενη στήν κηδεία τοῦ Κροπότκιν, ἡ Ἔ. Γκόλντμαν γράφει ὅτι «καθώς ἡ πομπή περνοῦσε ἀπό τό Μουσεῖο Τολστόϊ, τά λάβαρα χαμήλωσαν, ἀποδίδοντας τιμή στή μνήμη ἑνός ἄλλου μεγάλου τέκνου τῆς Ρωσίας. Μιά ὁμάδα Τολστοϊκοί στά σκαλοπάτια τοῦ Μουσείου ἔπαιζαν τό ‘’Πένθιμο ἐμβατήριο’’ τοῦ Σοπέν, ἐκφράζοντας ἔτσι τήν ἀγάπη καί τό σεβασμό τους γιά τόν Κροπότκιν» (Ἡ ἀπογοήτευσή μου στή Ρωσία, ὅ.π., σ. 205). 

Στήν σύντομη σημερινή ἀναφορά στούς ἐκπροσώπους τῆς ἀναρχικῆς θεωρίας στήν ρωσσική σκέψη ἔγινε προσπάθεια νά σκιαγραφηθοῦν ὁρισμένες μόνον παράμετροι τῶν σχετικῶν ζητημάτων, περισσότερο ἤ λιγότερο γνωστές. 

Τό 2014 συμπληρώνονται 200 χρόνια ἀπό τήν γέννηση τοῦ Μιχαήλ Μπακούνιν. Καί ἡ ἐπέτειος αὐτή εἶναι μία κατάλληλη εὐκαιρία νά ἐπανεκδοθοῦν (σέ καλύτερες μεταφράσεις) καί νά ἀναγνωσθοῦν τά ἔργα του. Διότι νομίζω ὅτι στά χρόνια πού ἔχουν μεσολαβήσει, οἱ ἀσπαζόμενοι τίς ἀπόψεις τῶν μεγάλων αὐτῶν θεωρητικῶν τοῦ ἀναρχισμοῦ ἔχουν ἐλάχιστα ἀνατρέξει στά ἔργα τους.

Dimitris Baltas 

Aspecte ale teoriei anarhismului în Rusia secolului al XIX-lea 

Teoria anarhismului (a socialismului revoluţionar) constituie un capitol special în istoria gândirii filosofice ruse. Din punct de vedere metodologic, N. Berdiaev (1874-1948) propune a se face deosebirea între anarhism şi anarhie, atunci când spune că «anarhismul nu se opune ordinii, structurii societăţii, bunei rânduieli, ci autorităţii, forţei, constrângerii, împărăţiei Cezarului. Anarhia, în schimb, este neorânduială şi discordanţă, urâţenie» (Vezi D. Baltás, Filosofi ruşi, secolele 19 şi 20, Editura Savválas, Atena 2002, p. 112). 

Dincolo de această diferenţiere – cu care poate sau poate să nu fie cineva de acord – este de notat faptul că marii teoreticieni ai teoriilor anarhismului au fost principii ruşi Mihaíl Bakunin (1814-1876) şi Piotr Kropotkin (1842-1921), ale căror concepţii prezintă atât asemănări, cât şi deosebiri. 

Probabil că nu se cunoaşte, în general, dar Bakunin, printre altele, face diferenţa între patrie şi stat. În acest sens, el spune că «patria reprezintă dreptul sfânt şi de netăgăduit al fiecărui om, al fiecărui grup de oameni, uniunilor, comunităţilor, regiunilor, naţiunilor, de a simţi, a gândi şi de a acţiona în modul lor specific» (H. Arvon, Bakunin , trad. P. Ghékas, Editura Pléthron, Atena, 2009, p.112). Fără doar şi poate, caracterul opresiv al statului, care îi provoacă repulsie lui Bakunin, poate fi pus în legătură şi cu alte instituţii care funcţionează în acelaşi mod, cum ar fi justiţia şi religia. Trebuie precizat faptul că Bakunin respinge etatizarea, teorie ce reiese din scrierile lui Karl Marx (1818-1883). S-a spus că «încă din 1866 Bakunin prevedea că statul dictatorial pe care comunismul vrea să îl creeze va da naştere unei clase exploatatoare şi privilegiate, şi anume, birocraţia» (H. Arvon, op. cit., p. 101). 

Un alt punct important în teoria lui Bakunin este ateismul militant, care se formează treptat în gândirea lui şi este descris pe larg şi în lucrarea lui, «Dumnezeu şi Stat». Deşi, iniţial, el spune: «Nu negăm necesitatea istorică a religiei» (H. Arvon, op. cit., p. 130), în continuare aduce critici dure creştinismului istoric, negând, în acelaşi timp, existenţa lui Dumnezeu drept Creator. Cu siguranţă, argumentele lui Bakunin conţin un sâmbure de adevăr, din punct de vedere istoric, sau, cel puţin, sunt argumente logice. Totuşi, enunţuri ale lui Bakunin, precum, «de vreme ce Dumnezeu este adevărul, dreptatea, binele, omul este minciuna, nedreptatea, răul», (H. Arvon, op. cit., p. 132) sunt evident arbitrare. 

Suflet neliniştit, având predispoziţie spre negativism şi o fire revoluţionară, Bakunin a stârnit interesul dar şi disensiuni în rândul contemporanilor săi (Prudon, Marx ş. a.). Interesant este faptul că Ivan Turghéniev a prezentat figura lui Bakunin în opera sa literară «Rudin», unde, protagonistul cu acelaşi nume moare pe baricadele Parisului (traducere în greacă de Z. Násioutzik, Pléthron, Atena, 1982, p. 148-149). 

În acest punct – înainte de a mă referi la cel de-al doilea important teoretician al anarhismului în Rusia – voi remarca faptul că Bakunin nu a acceptat niciodată viziunea machiavelică a lui S. Neţaiev (1847-1882), pe care generaţiile următoare de anarhişti îl vor invoca uneori în timpul manifestărilor lor violente. Este un lucru ştiut, însă, că marele romancier rus F. Dostoievski (1821-1881) a descris literar figura lui Neţaiev prin intermediul personajului Piotr Berhovénski în romanul Demonii. Se pare, într-adevăr, că Dostoievski deţinea multe informaţii despre Neţaiev şi despre organizaţia sa radicală, deoarece, pe elevul Ivánov, pe care Neţaiev însuşi îl executase, îl cunoscuse personal cumnatul romancierului rus (vezi M. Brown, Dostoievki. Viaţa lui din prisma operei sale, traducere N. M. Skouterópoulos, Editura Ekkremés, Atena 2008, p. 283).

Al doilea mare anarhist rus este Piotr Kropotkin. Pe când Bakunin consideră că dizolvarea statului este o condiţie sine-qua-non pentru reorganizarea societăţii (H. Arvon, op., cit., p. 177), Kropotkin susţine incompatibilitatea dintre stat şi revoluţie. 

Dintr-un anumit punct de vedere, Kropotkin «vedea ca punct de plecare pentru eliberarea societăţii, ajutorul reciproc (într-ajutorarea) ce exista în societăţile precapitaliste şi care mai supravieţuia încă în societatea rusească tradiţional-ţărănească» (Ol. Clement, Duhul lui Soljeniţân, traducere de E. Dalabíra, librăria Vatra, Atena, p. 314). În mod evident, această perspectivă a lui Kropotkin a stat la baza cărţii sale «Într-ajutorarea», unde, într-adevăr, anarhistul rus menţionează despre încercările de a transforma proprietăţile particulare în proprietăţi comune (traducere în greacă de E. Stefanopoúlou, Editura Kastanióti, Atena, 2009, p. 209-210). 

Printre cele mai interesante puncte ale teoriei lui Kropotkin este şi numita morală anarhistă, aşa cum a fost formulată în broşura «Etica anarhică», precum şi în lucrarea sa amplă «Etica». În prima dintre lucrări el se exprimă astfel: «Fă celorlalţi ceea ce ai fi vrut să facă şi ei pentru tine în aceleaşi împrejurări» (Etica anarhică, trad. N. Aleksíou, ed. Eléftheros Týpos, Atena, 2000, p. 45). Pe de altă parte, lucrarea mai amplă a lui Kropotkin, «Etica» este, în esenţă, o prezentare istorico-critică a teoriilor eticii începând cu epoca primitivă şi ajungând până în secolul al 19-lea. Mai exact, Kropotkin consideră că ajutorul reciproc şi echitatea constituie baza teoriei eticii naturale formulată de el (vezi «Morala», trad. V. Tomanás, ed. Nisídes, p. 36-37). Kropotkin respinge morala creştină întrucât, după cum el apreciază, vede «neconcordanţa dintre poruncile morale ale religiei creştine şi viaţa comunităţilor care se autoproclamă creştine» («Etica», op. cit., p. 31). Credem, însă, că neaplicarea preceptelor evanghelice de către unii dintre creştini nu trebuie să ne facă să tragem concluzia că toată morala creştină este de lepădat. 

Trăsăturile teoriei anarhismului – aşa cum sunt prezentate în operele ideologilor ruşi M. Bakunin şi P. Kropotkin – au provocat îndeosebi reacţia reprezentanţilor curentului «socialismului ştiinţific». Astfel, aceste puncte de vedere au fost aspru criticate atât de către K. Marx, dar şi de către V. I. Lenin (1870-1924), care s-au dezis de ele atât în teorie, cât şi în mod practic. Se ştie că Bakunin şi susţinătorii lui au fost excluşi încă din 1872 din «Internaţională». Mai târziu, când bolşevici au preluat puterea în Rusia, Kropotkin, care, în prima fază salutase triumful revoluţiei din 1917, a exercitat o critică vehementă faţă de Lenin, lucru care a dus la îndepartarea sa. În acelaşi timp, în perioada aceea, anarhiştii au fost arestaţi şi întemniţaţi de către conducerea sovietică (vezi detaliat la E. Goldman, Dezamăgirea mea în Rusia, trad. D. Kerevándis, G. Valoúrdos, edit. Apópira, Atena, 2009, p. 88, p. 128). Se consideră că ultima manifestaţie unde s-au adunat adepţii anarhismului şi unde au fluturat pentru ultima dată steagurile negre a fost înmormantarea lui P. Kropotkin. Referindu-se la înmormântarea lui Kropotkin, E. Goldman scrie că «atunci când procesiunea trecea prin faţa muzeului «Tolstoi», steagurile au fost coborâte în semn de respect pentru un alt mare fiu al Rusiei. Un grup de simpatizanţi ai lui Tolstoi cântau pe treptele muzeului Marşul Fenebru al lui Chopin, exprimându-şi astfel dragostea şi respectul pentru Kropotkin» (Dezamăgirea mea în Rusia, op., cit., p. 205).

În scurta noastră referire la reprezentanţii teoriei anarhismului în gândirea rusă, am încercat să schiţăm doar câteva caracteristici, mai mult sau mai puţin cunoscute, ale acestui curent. 

În 2014 se împlinesc 200 de ani de la naşterea lui Mihaíl Bakunin . Această aniversare este o bună ocazie pentru a fi reeditate (într-o traducere îmbunătăţită) şi a fi citite lucrările sale. Fiindcă, considerăm că, în toţi anii aceştia care au trecut, cei care au îmbrăţişat ideile acestor mari teoreticieni ai anarhismului, au recurs foarte puţin la operele lor.