ΕΝΑ ΕΡΓΟ - ΣΤΑΘΜΟΣ ΣΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΤΗΣ ΡΩΣΣΙΑΣ

Δημήτρης Μπαλτᾶς 
Ἀναφορά στό «Τί νά κάνουμε;» τοῦ Νικολάϊ Τσερνιτσέφσκι 

(μέ ἀφορμή τήν συμπλήρωση 150 ἐτῶν ἀπό τήν πρώτη ἔκδοση τοῦ μυθιστορήματος) 

Ὁ Νικολάϊ Τσερνιτσέφσκι (1828-1889) ἔγραψε καί ἐξέδωσε, ὑπό δύσκολες συνθῆκες, τό 1863 τό μυθιστόρημα «Τί νά κάνουμε;» μέ σαφεῖς πολιτικές προεκτάσεις καί χωρίς ἰδιαίτερη λογοτεχνική ἀξία. Παρά ὁρισμένες ἐπιφυλάξεις τοῦ Γεωργίου Πλεχάνωφ (1856-1918), τό μυθιστόρημα ἄσκησε ἐπίδραση στίς γενιές τῶν Ρώσσων ἐπαναστατῶν τῆς δεκαετίας τοῦ 1860 καί τοῦ 1870, ἐνῶ συγχρόνως μπορεῖ νά θεωρηθεῖ ὅτι περιέχει ζητήματα στά ὁποῖα ἀργότερα ὁ Βλ. Λένιν (1870-1924) ἀκολούθησε τήν ἴδια γραμμή (τουλάχιστον θεωρητικά). 

Οἱ ἀναφορές στήν σημερινή παρουσίαση τοῦ μυθιστορήματος παραπέμπουν στήν γαλλική μετάφραση τοῦ σημαντικοῦ αὐτοῦ ἔργου (trad. D. Sesemann, Editions des Syrtes, Paris 2000). Ὁ Ἕλληνας ἀναγνώστης μπορεῖ νά ἀνατρέξει πλέον στήν πρόσφατη ἑλληνική μετάφραση τοῦ συγκεκριμένου ἔργου (μετ. Ε. Μπακοπούλου, Ἐκδόσεις Τόπος, 2013).

Ζητήματα ὅπως ἡ σύγκρουση τῆς Βέρας μέ τήν μητέρα της (ἐνδεικτικῶς βλ. σ. 33, σ. 41, σ. 43, 147-149), τό ἀνυπότακτο τῆς ἡρωϊδας αὐτῆς πού ἐκδηλώνεται πρός ὅλα σχεδόν τά πρόσωπα τοῦ μυθιστορήματος (ἐνδεικτικῶς βλ. σ. 111, σσ. 246-250), ἡ ἔννοια τῆς προόδου τῆς κοινωνίας (σ. 210) ἀλλά καί τῆς ἀτομικῆς εὐτυχίας (σ. 257) καί ὁπωσδήποτε ἡ ἀναφορά στό «Κρυστάλλινο παλάτι» (σ. 310) πού ἔχει ἑρμηνευθεῖ ὡς ἡ οἰκοδόμηση τοῦ ἐπίγειου παραδείσου τοῦ σοσιαλισμοῦ, εἵλκυσαν τό ἐνδιαφέρον τῶν ἐπαναστατικῶν τάξεων στήν Ρωσσία. Μάλιστα φαίνεται ὅτι μέ τά ζητήματα αὐτά ὁ Τσερνιτσέφσκι ἀνοίγεται συγχρόνως πρός τήν δυτική πολιτική σκέψη τῆς ἐποχῆς ἐκείνης. Στό σημεῖο αὐτό θά προστεθεῖ ἡ σύγκριση πού κάνει ὁ συγγραφέας μεταξύ τοῦ ρωσσικοῦ καί τοῦ γαλλικοῦ λαοῦ: «Εἴμαστε ἕνας ἔξυπνος λαός … Εἶσαι μία σκλάβα, ἐνῶ ἡ Γαλλίδα εἶναι ἐλεύθερη. Ἡ Γαλλίδα μάχεται. Πέφτει, ἀλλά μάχεται» (σ. 41). 

Ἐκτός ἀπό τίς πολιτικές προεκτάσεις, ὁ γνωστός Ρῶσσος φιλόσοφος Ν. Μπερντιάγιεφ (1874-1948) διαπιστώνει ὅτι τό μυθιστόρημα διακρίνεται καί ἀπό μία νέα ἠθική θεώρηση, καθ’ ὅσον «τό κήρυγμα τῆς ἐλευθερίας τῆς ἀγάπης εἶναι τό κήρυγμα τῆς εἰλικρίνειας τοῦ συναισθήματος καί τῆς ἀξίας τῆς ἀγάπης. Ἡ διακοπή τῆς ἀγάπης σημαίνει τήν διακοπή τοῦ νοήματος τῆς σχέσεως ... Τή σοβαρή καί βαθιά σχέση μεταξύ τοῦ ἄνδρα καί τῆς γυναίκας, βασισμένη στήν ἀληθινή ἀγάπη, οἱ Ρῶσσοι διανοούμενοι τή θεωροῦν πραγματικό γάμο, ἀκόμα κι ἄν δέν ἔχει καθαγιασθεῖ ἀπό τόν ἐκκλησιαστικό ἤ τόν κρατικό νόμο» (Βλ. σχετικῶς Ἡ Ρωσσική Ἰδέα, Μόσχα, 2000, σσ. 103-106).

Τέλος, θά σημειωθεῖ ὅτι ἡ αἰνιγματική παρουσία τοῦ Ραχμέτωφ, οἱ «ψυχολογικές προσεγγίσεις» του μέ τίς ὁποῖες ἄλλοτε συμφωνεῖ καί ἄλλοτε διαφωνεῖ ἡ Βέρα Παύλοβνα, καί τό ἀσκητικό ἦθος του (σσ. 234-257) σκιαγραφοῦν ἴσως τόν ἴδιο τόν Τσερνιτσέφσκι. 

Πρόκειται λοιπόν γιά ἔργο-σταθμό στήν πολιτική σκέψη τῆς Ρωσσίας πού ἐξεδόθη προτοῦ νά ἐμφανισθοῦν καί νά ἐπιβληθοῦν οἱ μπολεσβίκοι στήν ἱστορική σκηνή. Οἱ ἐπιδράσεις τοῦ μυθιστορήματος εἶναι ἀναμφισβήτητες. Σήμερα δέ μπορεῖ νά ἀναγνωσθεῖ ἀπό ἕνα εὐρύτερο ἀναγνωστικό κοινό, μέ ἱστορικά καί πολιτικά ἐνδιαφέροντα.