Η ΡΩΣΙΚΗ "ΕΠΙΘΕΤΙΚΟΤΗΤΑ" ΣΤΗΝ ΜΕΤΑΣΟΒΙΕΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

Δημήτρης Μπαλτᾶς 

Ὄψεις τῆς γεωπολιτικῆς καί τῆς πολιτιστικῆς «ἐπιθετικότητας» τῆς Ρωσσίας 

στήν μετασοβιετική ἐποχή 

Στήν σύντομη ἀναφορά θά δείξω ὅτι ἡ Ρωσσία, ὕστερα ἀπό τίς ἱστορικές διαμάχες μεταξύ τῶν Σλαβλόφιλων καί τῶν Δυτικόφιλων τοῦ 19ου αἰ. καί παρά τίς εὐρασιατικές θεωρήσεις τοῦ 20ου αἰ., δείχνει σήμερα τήν παρουσία της στόν δυτικό κόσμο ὡς μία δύναμη στρατιωτική, πολιτική, ἀλλά καί πολιτιστική. Αὐτό ἐπιχειρεῖ νά ἐπιτύχει σήμερα ἡ Ρωσσία μέ ὁρισμένους τρόπους, ὅπως μέ τήν οἰκονομική πρόοδο, τήν στρατιωτική παρουσία πλησίον τῶν παλαιοτέρων σοβιετικῶν δημοκρατιῶν, τήν σύγχρονη τεχνολογία, τό μεταναστευτικό ρεῦμα πού λειτουργεῖ καί ὡς πολιτιστικός παράγων, ἀλλά καί τήν ἀνασυγκροτούμενη Ρωσσική Ἐκκλησία. 

Ἐξεταζόμενης τῆς παρουσίας τῆς Ρωσσίας στήν Εὐρώπη κατά τον 19ο αἰ., ἐτίθετο ἕνα καίριο ἐρώτημα: Εἶναι ἡ Ρωσσία χώρα τῆς Εὐρώπης ἤ γέφυρα ἀνάμεσα στήν Εὐρώπη καί στήν Ἀσία; 

Ὅσον ἀφορᾶ τίς διαμάχες Σλαβόφιλων καί Δυτικόφιλων, θά παρατηρηθεῖ ὅτι οἱ ἀντίστοιχες ἑρμηνευτικές τάσεις βοήθησαν, ὄχι ὅμως πάντοτε, στόν προσδιορισμό τῆς ἐθνικῆς ταυτότητας τοῦ ρωσσικοῦ λαοῦ, ἡ ὁποία εἶχε κλονισθεῖ ἀπό τήν πολιτική τοῦ Μ. Πέτρου, καθ' ὅσον ὁ τελευταῖος εἶχε προχωρήσει σέ μεταρρυθμίσεις πρός μία δυτικοποίηση τῆς ρωσσικῆς ζωῆς. Οἱ σλαβόφιλοι ἔχουν τήν πεποίθηση ὅτι «ὁ Ρωσικός λαός θά καλοῦνταν νά λάβη ἕνα ἀποφασιστικό ρόλο στήν κρίση πού πλησίαζε τόν Δυτικό πολιτισμό», καί ὅτι «αὐτός θά ἀποκάλυπτε στόν κόσμο τή σωστή ἑρμηνεία του Χριστιανισμοῦ» (Ν. Ζέρνωφ, Οἱ Ρῶσσοι καί ἡ ἐκκλησία τους, μετ. Στεφοπούλου Γ., Ἀθήνα 1972, σ. 156). Ἀπό τούς τελευταίους διανοητές τῆς προεπαναστατικῆς ἐποχῆς ὁ Βασίλι Ροζάνωφ (1856-1919) θά ὑποστηρίξει ὅτι «οἱ Ρῶσσοι βεβαιώνουν πάντοτε ὅτι εἶναι συνάμα ἕνας λαός ἀνατολικός καί δυτικός, χωρίς νά ἀντιλαμβάνονται ὅτι στήν πραγματικότητα δέν εἶναι οὔτε λαός δυτικός οὔτε λαός ἀνατολικός» (V. Rozanov, L’ apocalypse de notre temps, trad. J. Michaut, L’ Age d’ Homme, Lausanne 1976, σ. 102). Εἶναι δέ γεγονός ὅτι καί οἱ Δυτικόφιλοι ἔβλεπαν μέ ἐπιφύλαξη τά ἐπιτεύγματα τῆς Δύσεως, τήν ὁποία μάλιστα ὁ Ἀλεξάντρ Χέρτζεν ἀποκαλεῖ «ἑτοιμοθάνατο κόσμο» (Βλ. Χέρτσεν, Ἀνάλεκτα, μετ. Λ. Γεωργίου-Μ. Κορωναίου, ἐκδ. Κάλβος, Ἀθήνα 1970, σ. 291). 

Κατά τόν 20ό αἰ. διατυπώνονται οἱ εὐρασιατικές θεωρίες μέ κύριους εἰσηγητές τόν Nικ. Τρουμπετσκόϊ (1890-1938), τόν Π. Σαβίτσκυ (1895-1965) καί τόν Ν. Ἀλεξέγιεφ (1879-1964). Οἱ διανοητές αὐτοί θεωρεῖται ὅτι ἀκολουθοῦν τίς ἰδέες τῶν Σλαβόφιλων, ἐφ’ ὅσον καί αὐτοί «ζητοῦν διαζύγιο ἀπό τήν διεφθαρμένη Εὐρώπη». Μάλιστα ἔχει παρατηρηθεῖ ὅτι «ὁ N. Tρουμπετσκόϊ ἐπιμένει στήν ὑπεροχή τῶν πολιτιστικῶν ἐπί τῶν ἀνθρωπολογικῶν καί τῶν φυλετικῶν κριτηρίων, ὥστε, προκειμένου νά ἀντικαταστήσει τήν αὐτοκρατορική Ρωσσία, πρόσφερε τό πολιτιστικό οἰκοδόμημα τῆς Εὐρασίας» (Θρ. Ν. Μαρκέτου, Ἡ γεωπολιτική πρακτική τῆς Ρωσσίας στή μετασοβιετική κεντρική Ἀσία, ἐκδ. Σύλλογος πρός διάδοσιν Ὠφελίμων Βιβλίων, Ἀθῆναι 2008, σ. 37). Ὑπ’ αὐτό τό πρίσμα, ἐάν ὁ ρωσσικός πολιτισμός χαρακτηρίζεται ἀπό εὐρωπαϊκά στοιχεῖα, ἡ Ρωσσία, ἀπό γεωπολιτικῆς ἀπόψεως, εἶναι βεβαίως καί Εὐρώπη καί Ἀσία. Διότι ἔχει ὀρθῶς ὑποστηριχθεῖ ὅτι «μία εὐρωπαϊκή χώρα στήν Εὐρώπη καί τήν Ἀσία εἶναι ἐντελῶς διαφορετικό πρᾶγμα ἀπό μία εὐρασιατική χώρα» (Θρ. Ν. Μαρκέτου, ἔνθ’ ἀνωτ., σ. 50). 

Ὅσον ἀφορᾶ τήν μετασοβιετική παρουσία τῆς Ρωσσίας, εἶναι γεγονός ὅτι ἡ σύγχρονη γεωπολιτική καί πολιτιστική παρουσία τῆς Ρωσσίας χαρακτηρίζεται ἀπό μία «ἐπιθετικότητα». Κατ’ ἀρχάς, θά πρέπει να διευκρινισθεῖ ὅτι ἄστοχος ἦταν, παλαιότερα, τόσο ὁ λόγος περί σοβιετικοῦ πολιτισμοῦ, σοβιετικῆς φιλοσοφίας κ.ἄ., ὅσο καί περί εὐρασιατικοῦ πολιτισμοῦ κ.ἄ. Διότι ὁ πολιτισμός πού διαμορφώθηκε σ’ αὐτόν τόν γεωγραφικό χῶρο ἔχει προσδιορισθεῖ ὡς ρωσσικός, ἀνεξαρτήτως τῆς καταγωγῆς καί τῶν ἀνθρωπολογικῶν χαρακτηριστικῶν ἐκείνων πού τόν ἔχουν διαμορφώσει. Ἔτσι τά ἐπιτεύγματα αὐτοῦ τοῦ πολιτισμοῦ ἔχουν προβληθεῖ καί προβάλλονται στόν κόσμο, καί ἰδιαιτέρως στήν Εὐρώπη, ὡς ρωσσικά. Διότι τό ρωσσικό στοιχεῖο εἶναι ὄχι μόνον ἕνας ὅρος ἀλλά καί μία ἰδιαίτερη δύναμη, ἱκανή νά περιλάβει ἀφομοιωτικῶς ὅλα τά ἄλλα στοιχεῖα. Ἔτσι σήμερα ἐπιχειρεῖται ἀφ’ ἑνός μέν νά γίνει αἰσθητή ἡ στρατιωτική-γεωπολιτική παρουσία τῆς Ρωσσίας στήν εὐρύτερη περιοχή, ἀφ’ ἑτέρου δέ νά προβληθεῖ διά διαφόρων τρόπων καί ἡ πολιτιστική-ἱστορική παρουσία της.

Ἀπό ἀπόψεως γεωπολιτικῆς-στρατιωτικῆς, ἡ Ρωσσία, ἔχοντας ἐδῶ καί χρόνια προχωρήσει σέ οἰκονομικά μέτρα ἀνακάμψεως (λ.χ. μέ τήν ἀνατίμηση τοῦ νομίσματός της), σέ στρατηγικές ἐπιλογές (μέ τήν δημιουργία τοῦ «ἄξονα» Μόσχας-Βερολίνου καί τοῦ «ἄξονα» Μόσχας-Τεχεράνης), καί τηρώντας μία ἰδιάζουσα ἐπεκτατική διάθεση εὐρασιατικῶν ἀπηχήσεων (πού φανερώνεται πρός τίς γειτονικές χῶρες, οἱ ὁποῖες στεροῦνται τῶν ἐνεργειακῶν πηγῶν, ὅπως ἡ Οὐκρανία) δηλώνει δυναμικά τήν παρουσία της τόσο στόν εὐρωπαϊκό, ὅσο στόν παγκόσμιο χῶρο. Ἴσως δέν ἀξιολογεῖται ἀκόμη ἡ Ρωσσία ὡς μία νέα ὑπερδύναμη, ἀλλά πάντως, γιά τήν Εὐρώπη, καί ἡ Ἀμερική δέν θεωρεῖται πλέον ὡς ἡ κυρίαρχη δύναμη τοῦ πλανήτη. Ἀπό ἀπόψεως πολιτιστικῆς, εἶναι εὐδιάκριτο τό ἐνδιαφέρον γιά τόν ρωσσικό πολιτισμό (γράμματα, τέχνες κ.ἄ.) σέ ὅλον τόν κόσμο. Στά γνωστά Πανεπιστήμια τῆς Εὐρώπης ἀλλά καί τῆς Ἀμερικῆς ὑπάρχουν ἕδρες «Σλαβικῶν Σπουδῶν». Μεταφράζονται ἔργα σημαντικῶν Ρώσσων συγγραφέων τοῦ 19ου καί τοῦ 20οῦ αἰ. σέ ὅλες τίς γλῶσσες. Στό διαδίκτυο ὑπάρχουν ἱστοσελίδες μέ τά ἔργα τῶν Ρώσσων λογοτεχνῶν καί διανοουμένων στό ρωσσικό πρωτότυπο. Ἐπανεκδίδονται συνεχῶς στήν Ρωσσία ἔργα τῶν συγγραφέων τῆς προεπαναστατικῆς ἐποχῆς. Σ’ αὐτό τό εὐρωπαϊκό καί παγκόσμιο ἐνδιαφέρον ἔχει βοηθήσει ἡ μετακίνηση χιλιάδων Ρώσσων, ἱκανοποιητικοῦ μορφωτικοῦ ἐπιπέδου, πρός τό ἐξωτερικό κατά τίς τελευταῖες δεκαετίες. Πολλοί ἐξ αὐτῶν ἐργάζονται ὡς μεταφραστές ἔργων τῆς ρωσσικῆς λογοτεχνίας στίς χῶρες, ὅπου διδάσκουν τήν ρωσσική γλῶσσα σέ σχολεῖα καί πανεπιστήμια. Τέλος, τήν ρωσσική πολιτιστική παρουσία καί κληρονομιά βεβαιώνει καί ἡ Ρωσσική ὀρθόδοξη Ἐκκλησία, ἡ ὁποία ἀνασυγκροτεῖται κατά τά τελευταῖα χρόνια. Στό πλαίσιο αὐτό σημειώνεται ὅτι «εἶναι ἐντυπωσιακή ἡ αὔξηση τῶν ἐκκλησιῶν πού, ἀπό 2.000 ἐπί Γκορμπατσόφ, σήμερα ἀνέρχονται σέ 13.000» (Βλ. Σ. Σμέμαν, «Ἡ ψυχή τῆς Ρωσσίας», National Geographic Ἀπρίλιος 2009, σ. 16). Ἐπειδή διαπιστώνεται μία στενή συνεργασία τοῦ κράτους μέ τήν ἐκκλησία στήν σημερινή Ρωσσία, πρᾶγμα πού μπορεῖ νά ὁδηγήσει σέ διάφορες ἑρμηνεῖες καί παρερμηνεῖες, θά πρέπει νά θεωρηθεῖ ἡ σχέση αὐτή ὑπό τό πρῖσμα τῆς ἀναζητήσεως μιᾶς νέας μετασοβιετικῆς ταυτότητας (Βλ. Σ. Σμέμαν, ἔνθ’ ἀνωτ., σ. 22). Ἐξ ἄλλου, ἡ Ρωσσική Ἐκκλησία μετέχει ἐνεργῶς σήμερα στίς διεθνεῖς ἐκκλησιαστικές ἐπιτροπές, τόσο στόν διορθόδοξο, ὅσο καί στόν διαχριστιανικό διάλογο (Βλ. ἐνδεικτικῶς Métropolite Cyrille, L’ évangile et la liberté, trad. H. Destivelle- A. Siniakov, Les Éditions du Cerf, Paris 2006, σσ. 63-68). Διακατέχεται μέν ἡ Ρωσσική Ἐκκλησία ἀπό τό πνεῦμα τοῦ οἰκουμενισμοῦ, ἀλλά πάντως χωρίς νά υἱοθετεῖ «τήν οἰκοδόμηση μιᾶς θρησκευτικῆς Βαβέλ» (Βλ. Métropolite Cyrille, ἔνθ’ ἀνωτ., σ. 84).

Φαίνεται, ἀπό τά παραπάνω, ὅτι ἡ Ρωσσία ἐπανέρχεται δυναμικά στήν εὐρωπαϊκή σκηνή, τόσο τήν στρατιωτική-πολιτική ὅσο καί τήν πολιτιστική. Κομίζει ἄλλες προτάσεις πού μποροῦν, τουλάχιστον σέ ὁρισμένες περιπτώσεις, νά ἐμπνεύσουν τήν εὐρωπαϊκή προοπτική. Γι’ αὐτό καί ἡ Εὐρώπη ἐκτιμᾶ ὑπεύθυνα τήν ὑπολογίσιμη πλέον ρωσσική παρουσία στόν εὐρωπαϊκό καί στόν παγκόσμιο χῶρο, ἀμφισβητώντας ἄμεσα ἤ ἔμμεσα, κατά καιρούς, τήν κυριαρχία τῆς Ἀμερικῆς. 

(Παρέμβαση τοῦ γράφοντος στήν Συνδιάσκεψη τῆς ''Χριστιανικῆς", 20-21. 11. 2008)