ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΤΟΥ π. ΠΑΥΛΟΥ ΦΛΩΡΕΝΣΚΥ

Δημήτρης Μπαλτᾶς

Paul Florensky, Lettres de Solovki, trad. Fr. Lhoest, L’ Age d’ Homme, Lausanne, 2012, σελ. 747 

Ὁ συγγραφέας αὐτῶν τῶν γραμμάτων ὑπῆρξε μία ἀπό τίς πιό ἰδιοφυεῖς προσωπικότητες τῆς Ρωσσίας τοῦ 20οῦ αἰ. 

Εἶναι χαρακτηριστικό ὅτι ὁ Παῦλος Φλωρένσκυ δέν ἐγκατέλειψε τήν Ρωσσία ὕστερα ἀπό τό 1917, καί πιό συγκεκριμένα τό 1922, μαζί μέ ἐξέχουσες προσωπικότητες τῆς ρωσσικῆς Intelligenztia, ἀλλά παρέμεινε στήν πατρῶα γῆ καί μέχρι τήν σύλληψη καί τήν ἐκτέλεσή του ἐργάσθηκε γιά λίγα χρόνια σέ μία κατώτερη τεχνική σχολή. 

Στά γράμματά του τά ὁποῖα ἔστειλε στά ἀγαπημένα του πρόσωπα, ἀπό τά νησιά Σολοφκί ὅπου ὑπῆρχε παλαιό μοναστήρι (σ. 32) τό ὁποῖο μετατράπηκε σέ στρατόπεδο, ὁ Φλωρένσκυ μιλάει ὄχι ὡς ἐπιστήμονας ἤ φιλόσοφος, ἀλλά ὡς πατέρας πέντε παιδιῶν, στά ὁποῖα ὅμως ἀδυνατεῖ νά προσφέρει τήν φροντίδα καί τήν ἀγάπη του: «Δέν ἔχω παρά μόνον ἀγάπη γιά σᾶς καί δέν μπορῶ νά σᾶς τήν ἐκδηλώσω» (σ. 599). Κατανοεῖ, βεβαίως σέ πολλά γράμματά τίς δυσκολίες πού περνᾶ ἡ οἰκογένειά του (πβ. σ. 51, σσ. 524-525), ἐκφράζει τήν θλίψη του πού «δέν μπορεῖ νά δεῖ τό μικρότερο παιδί στήν πρώτη του νεότητα» (σ. 494), ἀλλά περιγράφει καί τήν δική του κατάσταση, μία κατάσταση «συνολικῆς ἀβεβαιότητας» (σ. 15). Παράλληλα ἐκφράζει τήν λύπη του «γιά τούς σπουδαίους ἀνθρώπους πού γνώρισε στήν ζωή του καί πού ἔχουν πλέον χαθεῖ» (σ. 95). Ἐπειδή δέ βιώνει μία ἀπέραντη μοναξιά, ὁ π. Παῦλος, σέ ὅλα σχεδόν τά γράμματά του, ζητεῖ ἀπό τούς παραλῆπτες νά μήν τόν ξεχάσουν: «Νά γράφετε ὅσο πιό συχνά γίνεται, τά γράμματά σας εἶναι ἡ μόνη παρηγορία μου» (σ. 23). 

Ἀπό τήν ἄλλη πλευρά, ὁ Φλωρένσκυ, ἀπαντώντας σέ σχετικές ἀπορίες τῶν παιδιῶν του, διατυπώνει ἐνδιαφέρουσες ἀπόψεις πάνω σέ ζητήματα τόσο τῆς ρωσσικῆς (ἐνδεικτικῶς βλ. σ. 35, σσ. 41-42, σσ. 62-63, σ. 151, σ. 170, σ. 185, σ. 195, σ. 361, σ. 451, σσ. 544-545), ὅσο καί τῆς εὐρωπαϊκῆς λογοτεχνίας (ἐνδεικτικῶς βλ. σ. 295, σ. 305, σ. 321, σ. 381, σ. 416), ἀκόμη δέ καί τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς τραγωδίας (σ. 248, σ. 327). 

Ἀξιοσημείωτο εἶναι τό γεγονός ὅτι ὁ π. Παῦλος, πάντοτε ὑπό τίς σκληρές συνθῆκες τοῦ στρατοπέδου, ἐξ ἀφορμῆς τῶν ἐνδιαφερόντων καί τῶν μελετῶν τῶν παιδιῶν του, ἀσχολεῖται καί μέ ζητήματα θεωρητικῆς φυσικῆς (λ.χ. σσ. 347-354) χημείας (λ.χ. σ. 57, σ. 67, σ. 119) μαθηματικῶν (λ.χ. σ. 341, σσ. 471-472, σσ. 630-631), βοτανολογίας (λ.χ. σσ. 508-509, σσ. 554-557) καί γεωλογίας (λ.χ. σ. 74, σσ. 558-559), ἀκόμη καί μουσικῆς (λ.χ. σ. 136, σ. 366, σ. 433) τά ὁποῖα θά ἐνδιέφεραν, ἀσφαλῶς, τούς πιό εἰδικούς ἀναγνῶστες. Πάντως, ἐξ ἀφορμῆς τῆς φυσικῆς ἐπιστήμης τῆς ἐποχῆς του, ὁ Φλωρένσκυ προβαίνει στήν μοναδική, ἐξ ὅσων διαπίστωσα στόν ὀγκωδέστατο τόμο, κριτική (ἴσως μέ κάποια εἰρωνεία) παρατήρηση ἐπί τῶν σοβιετικῶν πραγμάτων: «Ἡ σύγχρονη φυσική ἐπιστήμη εἶναι ἡ πεμπουσία τῆς ἀστικῆς σκέψεως καί δέν καταλαβαίνω γιατί προπαγανδίζεται στήν χώρα τῶν σοβιέτ» (σ. 372).

Ἕνας ἄνθρωπος ὁ ὁποῖος ζεῖ στήν ἀβεβαιότητα τῶν συνθηκῶν τοῦ γκουλάγκ, εἶναι λογικό νά αἰσθάνεται τήν ἀνάγκη νά προβῆ καί σέ ἕναν ἀπολογισμό τῆς ζωῆς του: «Προσπάθησα νά μήν κάνω τίποτε τό κακό … Ἐάν ἐξετάσω τήν καρδιά μου, μπορῶ νά πῶ ὅτι δέν ἔχει οὔτε θυμό οὔτε κακία» (σ. 51). Καί πρός τό τέλος τοῦ τόμου ὁ Φλωρένσκυ συνεχίζει τόν ἀπολογισμό τῆς ζωῆς του: «Δέν βλέπω γιατί θά ἔπρεπε νά ἀλλάξω προσανατολισμό στήν ζωή μου … Γνωρίζω πώς ἔκανα σφάλματα καί λάθη … Οἱ δυνάμεις μου, σήμερα, δέν ἔχουν ἐξαντληθεῖ ἀλλά ἡ κοινωνία δέν μπορεῖ νά λάβει ἀπό μένα κάτι πού νά θεωρεῖ ἄξιο» (σσ. 556-557). 

Ὁ τόμος πού παρουσιάζω σήμερα, συμπληρώνεται ἀπό τό ἐκτενές λυρικό ποίημα «Oro» (σσ. 659-711) πού ὁ Φλωρένσκυ συνέθεσε στά γκουλάγκ κατά τό 1936-1937. 

Πνεῦμα δημιουργικό μέχρι τέλους, μέ ἀνθρωπιά, μέ ἡρωϊκή ἀντιμετώπιση τῆς ζωῆς του στήν φυλακή, ὁ π. Παῦλος Φλωρένσκυ, στόν ὁποῖο οἱ σοβιετικές Ἀρχές ἀπαγόρευσαν νά ἀλληλογραφεῖ ἀπό τό τέλος τοῦ Ἰουνίου τοῦ 1937, ἐκτελέστηκε τήν 8η Δεκεμβρίου τοῦ ἰδίου ἔτους. Ἡ ρωσσική γῆ ἔχασε ἕναν ἀκόκη διανοητῆ καί ἐπιστήμονα, ὁ ὁποῖος τοποθετεῖται στό μαρτυρολόγιο τῶν γνωστῶν καί τῶν ἀγνώστων μαρτύρων τοῦ καθεστῶτος τῶν μπολσεβίκων.