ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΣΥΡΙΑΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΥΘΕΝΤΙΑ ΤΟΥ ΕΙΔΟΥΣ

Το Ίδρυμα «Άρτος Ζωής» διοργανώνει τέσσερα μαθήματα για τη χριστιανική συριακή γραμματεία.
Τα μαθήματα θα παραδώσει ο Sebastian Brock, ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης και μέλος της Βρετανικής Ακαδημίας, η κορυφαία σήμερα αυθεντία στο χώρο της συριακής γραμματείας και της ιστορίας των συρόφωνων εκκλησιών της Μέσης Ανατολής.
Τον ομιλητή θα παρουσιάσει ο Μανόλης Παπουτσάκης, επίκουρος καθηγητής συριακής φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Πρίνστον, Η.Π.Α., Department of Near Eastern Studies.
Τα μαθήματα ξεκίνησαν από σήμερα Τρίτη 24 Ιανουαρίου, με τη συμμετοχή πολύ κόσμου όπως πληροφορήθηκα, και θα διαρκέσουν έως και την Παρασκευή 27 Ιανουαρίου 2012.
 Κάθε απόγευμα στις 6 (το μάθημα διαρκεί μία περίπου ώρα ̇ ακολουθεί συζήτηση), στην αίθουσα "Αρέθας" του Ιστορικού και Παλαιογραφικού Αρχείου του Μ.Ι.Ε.Τ, στην οδό Παναγή Σκουζέ 3, πίσω από το ιερό της Αγίας Ειρήνης οδού Αιόλου, με ελεύθερη είσοδο.
Τα μαθήματα γίνονται στα αγγλικά, υπάρχει όμως διερμηνεία στα ελληνικά κατά τη συζήτηση που   ακολουθεί μετά από κάθε μάθημα.
Αναλυτικά, τα θέματα των μαθημάτων θα είναι τα εξής:
Τρίτη 24 Ιανουαρίου 2012:
Syriac Spirituality, 4th-8th centuries: An Overview
Τετάρτη 25 Ιανουαρίου 2012:
St Ephrem and his " Sea of Symbols / Mysteries "
Πέμπτη 26 Ιανουαρίου 2012:
St Isaac the Syrian on Divine Compassion
Παρασκευή 27 Ιανουαρίου 2012:
Some Central Themes: Prayer of the Heart and the Spiritual Mirror

Ακολουθεί ένα κατατοπιστικό κείμενο του καθηγητή Μανόλη Παπουτσάκη για το θέμα των μαθημάτων.

Συρία (φωτό: Δέσποινα Καποδίστρια)

Ποία γλῶσσα ἀρχαιοτέρα;

Στά μέσα τοῦ πέμπτου αἰώνα ὁ Θεοδώρητος, ἐπίσκοπος τῆς Κύρρου στά βορειοανατολικά τῆς Ἀντιόχειας καί στοχαστικός ἑρμηνευτής τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης, γύρεψε νά ξεκαθαρίσει λογῆς ζητήματα πού προκύπτουν ἀπό τήν προσεχτική ἀνάγνωση τοῦ βιβλικοῦ κειμένου. Πάνω σέ τέτοιο ζήτημα σκόνταψε ἀρχή-ἀρχή στό ἑνδέκατο κεφάλαιο τῆς Γενέσεως, στή διήγηση γιά τόν Πύργο τῆς Βαβέλ καί τή σύγχυση τῶν γλωσσῶν: “Καὶ ἦν πᾶσα ἡ γῆ χεῖλος ἕν, καὶ φωνή μία πᾶσιν.” Ὁ Θεοδώρητος διατύπωσε τό ἐρώτημα τῆς κεφαλίδας τοῦ ἄρθρου καί ἐξήγησε συνακόλουθα: «Δηλοῖ τὰ ὀνόματα·Ἀδὰμ γὰρ καὶ Κάϊν καὶ Ἄβελ καὶ Νῶε τῆς Σύρων ἴδια γλώττης· ἀδαμθὰ γὰρ τὴν ἐρυθρὰν γῆν ἔθος τοῖς Σύροις καλεῖν. Ἀδὰμ τοίνυν ἢ ὁ γήϊνος ἢ ὁ χοϊκὸς ἑρμηνεύεται, καὶ Κάϊν κτῆσις· τοῦτο δὲ ὑμνῶν ὁ Ἀδὰμ εἴρηκεν, ἐκτησάμην ἄνθρωπον διὰ τοῦ Θεοῦ· καὶ Ἄβελ πένθος· πρῶτος γὰρ οὗτος ὤφθη νεκρὸς καὶ πρῶτος τοῖς γεγεννηκόσι προὐξένησε πένθος· καὶ Νῶε ἀνάπαυσις.»

Ἀπό κοντά μέ τόν Ρωμανό τό Μελωδό, ὁ Θεοδώρητος ἦταν δίγλωσσος. Ναί, ἔγραψε στά Ἑλληνικά, ἀλλά ἡ γλώσσα του ἡ μητρική ἦταν ἡ Συριακή, διάλεκτος τῆς Ἀραμαϊκῆς. Μέ τήν ἐρωταπόκρισή του ὁ Θεοδώρητος θέλησε νά διακρίνει ἀνάμεσα στήν ἀρχαιότερη φυσική γλώσσα (σύμφωνα μέ τήν ἑρμηνεία του, τή Συριακή) καί στήν ἱερή καί διδακτή γλώσσα, τήν Ἑβραϊκή, πού ὁ Θεός ἔδωσε «διὰ τοῦ Μωυσέως» στούς Ἑβραίους. Ἔτσι, ἀπηχώντας ἀπόψεις πού ἀπαντοῦν στήν ἴδια τή συριακή γραμματεία, καταφεύγει σέ προβληματικούς ἐτυμολογικούς συσχετισμούς γιά νά προτείνει διαφορετική ἱεράρχηση τῶν φυσικῶν γλωσσῶν καί νά ἀποδώσει τήν πρωτιά στή μητρική του, τὴν τῶν Σύρων φωνήν.

Ὡς διάλεκτος τῆς Ἀραμαϊκῆς, ἡ Συριακή συγγενεύει μέ τά Ἀραμαϊκά τῆς Παλαιστίνης, τή διάλεκτο πού μιλοῦσε ὁ Χριστός (ἡ Ἀραμαϊκή, μαζί μέ τήν Ἑβραϊκή, ἀνήκει στόν βορειοδυτικό κλάδο τῶν σημιτικῶν γλωσσῶν). Ἔτσι, ἡ Κυριακή προσευχή, τό «Πάτερ ἡμῶν», πού ὁ Χριστός δίδαξε στά παλαιστινιακά Ἀραμαϊκά καί πού ὁ Ματθαῖος καί ὁ Λουκᾶς παραδίδουν στά Ἑλληνικά, θά διέφερε πολύ λίγο ἀπό τή μορφή στήν ὁποία παραδίδεται, μεταφρασμένη βεβαίως ἀπό τά Ἑλληνικά, στήν ἀδελφή διάλεκτο, στὴν τῶν Σύρων φωνήν. Ἡ Συριακή ἐμφανίζεται ὡς ντοπιολαλιά τῆς Ἔδεσσας (ἡ Urfa στή σημερινή Τουρκία) στά ἀνατολικά τοῦ Εὐφράτη, καί γίνεται, κατά τήν ὕστερη ἀρχαιότητα, ἡ φιλολογική γλώσσα τῶν ἀραμαιόφωνων Χριστιανῶν στή Συρία καί τή Μεσοποταμία (τό σημερινό κράτος τῆς Συρίας, ὅπου μιλιέται ἡ Ἀραβική καί ὅπου ζεῖ χριστιανική μειονότητα, δέν ταυτίζεται βεβαίως μέ τήν πολύ εὐρύτερη περιοχή πού ὀνομαζότανε «Συρία» στήν ἀρχαιότητα). Ἡ πρωτότυπη συριακή γραμματεία πού σώζεται εἶναι χριστιανική καί ἔχει παραδοθεῖ ἀπό τήν ἀντιχαλκηδόνια Συριακή Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία (ἁπλουστευτικά καί ἐσφαλμένα ἀναφερόμενη ὡς «Μονοφυσιτική») καί τήν Ἐκκλησία τῆς Ἀνατολῆς (ἁπλουστευτικά καί ἐσφαλμένα ἀναφερόμενη ὡς «Νεστοριανή»).

Το μοναστήρι του Αγίου Γεωργίου του Ομήρου στη Συρία (φωτό: Δέσποινα Καποδίστρια)

Πλουσιότατη καί στά φιλολογικά της εἴδη πολυσχιδής, ἡ συριακή γραμματεία χωρίζεται ἐντελῶς σχηματικά σέ τρεῖς περιόδους:

α) 1ος-3ος αἰ.: Ἀπό τήν περίοδο αὐτή σώζονται μετρημένα, ἀλλά σημαντικά κείμενα· ἀνάμεσά τους, ἡ μετάφραση τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης ἀπό τά Ἑβραϊκά (ὄχι ἀπό τό ἑλληνικό τῶν Ἑβδομήκοντα) καί ἡ «παλαιοσυριακή» μετάφραση τῶν Εὐαγγελίων.

β) 4ος-7ος αἰ.: Τόν τέταρτο αἰώνα ἐμφανίζεται ὁ πρῶτος μεγάλος Σύρος συγγραφέας, ὁ Ἀφράατης, πού ζεῖ στήν Περσική Αὐτοκρατορία. Ὁ τέταρτος, πάλι, καί ὁ πέμπτος αἰώνας γνωρίζουν τό θρασομάνημα τῆς λαμπρῆς ποίησης τοῦ Ἐφραίμ (†373), τοῦ Ναρσῆ (†502) καί τοῦ Ἰακώβου (†521). Κατά τόν πέμπτο αἰώνα ἐκπονεῖται ἡ ἐπίσημη μετάφραση τῆς Καινῆς Διαθήκης (Peshitta), μεταφράζονται ἑλληνικά πατερικά κείμενα καί, ἀπό τόν ἕκτο αἰώνα καί ὕστερα, ἔργα τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς γραμματείας. Ἡ συστηματική ἐνασχόληση μέ τά ἑλληνικά γράμματα ἀπό τόν πέμπτο αἰώνα καί ὕστερα καί ἡ ξεχωριστή θέση πού κατέχει πιά ἡ Ἑλληνική στή συνείδηση τῶν Σύρων λογίων ἀφήνουν τά σημάδια τους, κυρίως τόν ἕβδομο αἰώνα, στήν παραγωγή νεολογισμῶν καί στήν ἴδια τή σύνταξη τῆς Συριακῆς γλώσσας, πού ἔχει βεβαίως δομή διαφορετική ἀπό αὐτή τῆς Ἑλληνικῆς. Τόν ἕβδομο αἰώνα ζεῖ καὶ γράφει ὁ Ἀββᾶς Ἰσαάκ ὁ Σύρος, πού μεταφράζεται στά Ἑλληνικά (καί ἀπό ἐκεῖ στά Σλαβονικά) καί σημαδεύει τόν μοναχισμό ὁλόκληρης τῆς Ὀρθόδοξης Ἀνατολῆς.

γ) 8ος αἰ.-13 αἰ.: Ἡ τρίτη περίοδος χαρακτηρίζεται ἀπό ὑψηλή λογιοσύνη μέ νέες μεταφράσεις ἀπό τά Ἑλληνικά καί ἐκτεταμένες ἀναθεωρήσεις παλαιοτέρων (ξεκινώντας ἤδη ἀπό τόν ἕβδομο, κυρίως τώρα κατά τόν ὄγδοο καί τόν ἔνατο αἰώνα), καί ἀπό προσπάθειες συστηματοποίησης τῆς γνώσης (μέ ἀποκορύφωμα τόν δέκατο τρίτο αἰώνα). Στούς τρίγλωσσους Σύρους λογίους τοῦ ὄγδοου καί τοῦ ἔνατου αἰώνα ὀφείλουν οἱ Ἄραβες τήν ἀρχική τους ἐπαφή μέ τήν ἑλληνική φιλοσοφία καί ἐπιστήμη: ἡ

διαφορετική δομή τῆς Ἑλληνικῆς (γλώσσα ἰνδοευρωπαϊκή) ἀπό ἐκείνη τῆς Ἀραβικῆς (γλώσσα σημιτική) καθιστοῦσε τήν ἀπευθείας μετάφραση δυσχερέστατη. Οἱ πολύπειροι Σύροι λόγιοι, μέ μεταφραστικές τεχνικές ἀκριβείας δοκιμασμένες ἐπί αἰώνες γιά τήν ἀπόδοση ἑλληνικῶν κειμένων στή σημιτική Συριακή, μεσολάβησαν καί γεφύρωσαν τό γλωσσικό χάσμα, μεταφράζοντας πρῶτα ἀπό τά Ἑλληνικά στά Συριακά καί μοναχά ὕστερα ἀπό τά Συριακά στά Ἀραβικά.

Τά μαθήματα πού διοργανώνει ὁ «Ἄρτος Ζωῆς» θά παραδώσει ὁ Σεμπάστιαν Μπρόκ (Sebastian Brock), Ὁμότιμος Καθηγητής τοῦ Πανεπιστημίου τῆς Ὀξφόρδης καί Μέλος τῆς Βρετανικῆς Ἀκαδημίας, ἡ μεγαλύτερη σήμερα αὐθεντία στόν χῶρο τῶν Συριακῶν Σπουδῶν, πού μέ ἑκατοντάδες δημοσιεύσεις κατά τά τελευταῖα πενήντα χρόνια ἔχει φωτίσει καί ἀναδείξει κάθε πτυχή τῆς μεγάλης αὐτῆς χριστιανικῆς παράδοσης.

Μανόλης Παπουτσάκης

Ἐπίκουρος Καθηγητής Συριακῆς Φιλολογίας

Department of Near Eastern Studies

Princeton University