ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗ

Προσλαλιὰ κατὰ τὰ ἐγκαίνια τῆς "Αἰθούσης Τέχνης"
τῆς Φιλοπτώχου Ἀδελφότητος Ἀνδρῶν Θεσσαλονίκης (Φ.Α.Α.Θ.) τὴν 20. 5. 2011

ὑπὸ Γέροντος Χαλκηδόνος Ἀθανασίου

"Οἱ ἄνθρωποι ψεύδονται. Οἱ περισσότεροι
δὲν ἐνδιαφέρονται γενικῶς διὰ τὸν πολιτισμόν".
(D. Keel)

Ἐλλογιμώτατε κ. Πρόεδρε καὶ λοιπὰ ἐρίτιμα Μέλη τοῦ Δ.Σ. τῆς Φ.Α.Α.Θ., Κυρίες καὶ Κύριοι,

Εὐχαριστῶ θερμῶς διὰ τὴν εὐγενῆ πρόσκλησιν τῆς λίαν ἐργώδους καὶ φιλοπροόδου Φ.Α.Α.Θ., ἐξ ἀφορμῆς τῶν ἐγκαινίων τῆς "Αἰθούσης Τέχνης" τοῦ Μεγάρου τῆς Ἀδελφότητος Ὑμῶν. Ὡς ἐκ τούτου, ἐθεώρησα προσφυὲς νὰ ὁμιλήσω συντόμως πρὸς τὴν ἀγάπην Σας, περὶ σχέσεών τινων πολιτισμοῦ καὶ τέχνης.
Ὁ πολιτισμὸς κατὰ τὸν Ν. Λούβαρην σημαίνει γενικότερον τὸ σύνολον τῶν ἐνεργειῶν, διὰ τῶν ὁποίων μετασχηματίζει ὁ ἄνθρωπος τὴν φύσιν, χρησιμοποιεῖ τὰς δυνάμεις της πρὸς τοὺς σκοπούς του, ἀμύνεται κατὰ τῶν ἐξ αὐτῆς κινδύνων, ὑψοῦται εἰς ἐλεύθερον πνευματικὸν ὂν διὰ τῆς καλλιεργείας τῶν ἐμφύτων ἐν αὐτῷ πνευματικῶν ἰδιοτήτων καὶ τῆς ἁρμονικῆς συνδέσεως αὐτῶν εἰς ἑνιαῖον ὅλον, τὸ ὁποῖον καλεῖται προσωπικότης καὶ τοῦ ὁποίου τὸ περιεχόμενον προσπαθεῖ νὰ ἐκφράσει διὰ τῶν παντοίων ἐπιστημονικῶν, καλλιτεχνικῶν, θρησκευτικῶν καὶ ἄλλων ἐπιτευγμάτων.

Διακρίνεται ἀσαφῶς εἰς πνευματικὸν (Kultur) καὶ ὑλικὸν ἢ τεχνικὸν (Zivilisation), τῶν ὅρων αὐτῶν ἐκλαμβανομένων διαφόρως ἐξ ἀπόψεως χρονικῆς καὶ ἐννοιολογικῆς ἑρμηνευομένων ἐνίοτε ὡς συνωνύμων, ἐνίοτε δὲ ὡς ἀντιθέτων. Σημαίνει ὑλικὴν καὶ πνευματικὴν πρόοδον ἐφ’ ὅλων τῶν πεδίων. Ποικίλλουν βεβαίως αἱ θέσεις ὡς πρὸς τὰς σχέσεις του πρὸς τὴν θρησκείαν γενικῶς, καὶ τὸν Χριστιανισμὸν εἰδικότερον. Εἶναι πάντως συνδεδεμένος μὲ τὸν ἑκάστοτε γεωγραφικὸν χῶρον καὶ ὡς ἐκ τούτου ἀντικείμενον μελέτης τῆς γεωγραφίας τοῦ πολιτισμοῦ (Kulturgeographie). Τέλος κατὰ τὸν G. Benn, ὁ δυτικὸς τοιοῦτος, "παράγεται" ἐν πᾶσιν εἰς ἀνδρικὰς καθέκλας, τοῦθ’ ὅπερ ἡ Δύσις θεωρεῖ ὡς τὸ ὕψιστον αὐτῆς. Τώρα ἐὰν τοῦτο σχετίζεται καὶ πρὸς τὴν Φ.Α.Α.Θ., αὐτὸ εἶναι ἄλλη ὑπόθεσις. Πάντως, ἐδῶ πρέπει κανεὶς νὰ λάβει ὑπ’ ὄψιν καὶ τὰς θεωρίας τοῦ T. Eliot περὶ τοῦ πολιτισμοῦ. Τὸ τί συμβαίνει ὅμως σήμερον μὲ τὴν ὁδοστρωτηριακὴν παγκοσμιοποίησιν τῶν πάντων, ἡ ὁποία καταλύει σὺν πολλοῖς ἄλλοις τὴν ἑνότητα ἐν τῇ ποικιλίᾳ καὶ εἰσάγει τὴν βιομηχανικὴν τυποποίησιν καὶ μονοτροπίαν, δὲν πρόκειται νὰ ἐρευνηθεῖ ἐνταῦθα.

Τούτων οὕτως ἐχόντων, ἡ τέχνη καὶ ἡ θρησκεία ἀποτελοῦν ἀναφαίρετα στοιχεῖα τοῦ πολιτισμοῦ. Ἀλλὰ τί εἶναι ἡ τέχνη; Ἂς σημειώσωμεν ἀντιθετικὰ τινὰ περὶ αὐτῆς:
1- Ἡ τέχνη εἶναι μαγεία, ἐλευθερωμένη ἐκ τοῦ ψεύδους νὰ τυγχάνει ἀλήθεια. (T. v. Adorno).
2- Πρὸ τῆς ἀληθείας τῆς τέχνης, ἡ πραγματικότης εἶναι μόνον μία ὀπτικὴ ἀπάτη (K. Kraus).
3- Ἡ τέχνη εἶναι ἓν ψεῦδος, τὸ ὁποῖον ἀφήνει ἡμᾶς νὰ γνωρίσωμεν τὴν ἀλήθειαν (P. Picasso).
4- Δὲν ὑπάρχει καμμία μορφὴ τῆς τέχνης ἀναγκαία διὰ τὴν ζωὴν καὶ σημαντική, ὑπάρχει μόνον τέχνη καὶ ἐξ αὐτῆς καρδιακῶς ὀλίγη (R. Chandler).

5- Μόνη ἡ τέχνη εἶναι ἀστείρευτος (J. J. Winckelmann).

6- Ἡ πλέον παιδαριώδης μορφὴ τῆς μαγείας (W. Serner).
7- Τέχνη εἶναι ἡ ὑπόθεσις 50 ἀνθρώπων, ἐκ τῶν ὁποίων οἱ 30 δὲν εἶναι "ὁμαλοὶ" (G. Benn).
8- Τί σημαίνει μοντέρνα ζωγραφική; Ὑπάρχουν μοντέρνες γραβάτες, μοντέρνα ὑποδήματα, μοντέρνα αὐτοκίνητα, ἀλλὰ ἡ τέχνη δὲν ὑπόκειται εἰς τὰς ἀπαιτήσεις τῆς μοδός. (O. Kokoschka).

Καὶ ποῖοι οἱ δημιουργοὶ αὐτῆς, οἱ καλλιτέχναι, οἱ ἰδιάζοντες συμβουλάτορες τοῦ πολιτισμοῦ; Οὗτοι ἀποτελοῦν μία ἰδιαιτέρα ὁμάδα ἀνθρώπων, τρόπον τινὰ "ὑπερανθρώπων" οἱ ὁποῖοι ὑπέρκεινται ἡμῶν, ἔστω καὶ ἂν χαρακτηρίζονταί πως ὑπὸ τῆς θείας "φρενίτιδος" –διότι ἀλλέως δὲν θὰ ἦσαν καλλιτέχναι, ἂς ἐνθυμηθῶμεν τὸ "βίαιον πάθος" τοῦ Michelangelo–, ποὺ δημιουργοῦν ὡς "θεοὶ" ἐκ τοῦ μηδενός, ἢ στηριζόμενοι καὶ νεοερμηνεύοντες γονίμως τὸ παρελθόν, ἔστω καὶ ἂν συχνάκις ἀπορρίπτονται, ἔστω καὶ ἂν δὲν στηρίζονται, ἀγνοοῦνται, ἔστω καὶ ἂν ὑποφέρουν εἰς τὴν ζωήν των, ἡρωποιούμενοι μεταθανατίως. Καὶ τοῦτο διότι "ὑπάρχουν τόσαι προσβάσεις εἰς τὸ ἔργον τῆς τέχνης, ὅσα καὶ τὰ βιοῦντα αὐτὸ ἄτομα" (G. Jedlicka). Ἀρκεῖ τὸ ἔργον των νὰ μὴν ἀποτελεῖ ψεῦδος ἐντὸς τῆς ἀληθείας.

Μεταξὺ δὲ αὐτῶν, ἀσφαλῶς ἰδιαιτέραν θέσιν διαχρονικῶς κατέχουν οἱ Ἕλληνες, πρᾶγμα ἀσφαλῶς διὰ τὸ ὁποῖον δέον νὰ εἴμεθα ὑπερήφανοι, χωρὶς ὅμως νὰ ἐπαναπαυόμεθα μόνον ἐπ’ αὐτοῦ. Διαφορετικῶς, θὰ ἦτο ἴσως δικαιολογημένος ὁ ἄλλοτε καὶ μόνον Φιλλεληνισμὸς τῶν Ἑσπερίων "φίλων" μας.

Καὶ ἐρωτῶμεν: Τί θὰ ἀπεγίνετο ἡ ἱστορία τοῦ πολιτισμοῦ καὶ τῆς τέχνης ἄνευ τῶν ἀρχαϊκῶν Κορῶν καὶ Κούρων, τοῦ Παρθενῶνος, τοῦ ναοῦ τῆς Ἀρτέμιδος εἰς τὴν Ἔφεσον καὶ τοῦ Ἐπικουρείου Ἀπόλλωνος εἰς τὶς Βάσσες, τοῦ Ἑρμῆ τοῦ Πραξιτέλους, τοῦ δισκοβόλου τοῦ Μύρωνος, τῆς Ἀφροδίτης τῆς Μήλου, τῆς Νίκης τῆς Σαμοθράκης, τοῦ Λαοκόοντος, τοῦ μωσαϊκοῦ δαπέδου τοῦ αὐτοκρατορικοῦ Παλατίου, τῆς Ἁγιασοφιᾶς, τῆς Μονῆς τῆς Χώρας, τοῦ Πανσέληνου, τοῦ Θεοφάνους τοῦ Ἕλληνος καὶ τοῦ Κρητός, τοῦ Ὀνουφρίου, τοῦ Δομήνικου Θεοτοκόπουλου (Greco), τοῦ Δοξαρᾶ, τοῦ Παρθένη, τοῦ Γύζη, τοῦ Μαλέα, τοῦ Γκίκα, τοῦ Μόραλη, τοῦ Κόντογλου, τοῦ Παπαλουκᾶ, τοῦ Κοψίδη, τοῦ Χαλεπᾶ, τοῦ Παπᾶ, τοῦ Μακρῆ, τοῦ Καπράλου καὶ ἄλλων πολλῶν.
Βεβαίως τοῦτο δὲν σημαίνει, ὅτι ὑποστηρίζει τις τὴν ἀξιολογικὴν ὑποβάθμισιν μεγάλων πολιτισμῶν τῆς Εὐρώπης -οἱ ὁποῖοι εἶναι ἀδιανόητοι ἄνευ τοῦ ἑλληνικοῦ- ἢ τῆς Ἀσίας καὶ τῆς Ἀμερικῆς.
Ἀλλὰ καὶ δι’ ἕναν ἄλλον λόγον, ἡ τέχνη τῶν Ἑλλήνων τυγχάνει λίαν σημαντική. Ἁπλῶς διότι ἡ τέχνη αὐτὴ εἰς ἓν μεγάλο μέρος της καὶ ἀπὸ ἀρχαιοτάτων χρόνων, τυγχάνει Θρησκευτικὴ καὶ μετὰ Χριστιανικὴ καὶ Ἐκκλησιαστικὴ (Λειτουργική).
Εὐχόμεθα τέλος, ἐπιτυχίαν εἰς τὴν ἔκθεσιν τοῦ "Συλλόγου Εἰκαστικῶν Τεχνῶν Βορείου Ἑλλάδος".

Σᾶς εὐχαριστῶ

Πίνακες των: Picasso, Χατζηκυριάκου - Γκίκα, Kokoschka