ΧΡΗΣΤΟΥ ΤΣΟΥΒΑΛΗ: ΟΙ ΤΙΤΟΥΛΑΡΙΟΙ ΑΡΧΙΕΡΕΙΣ ΤΟΥ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΥ

Χρήστος Κ. Τσούβαλης

Οι τιτουλάριοι αρχιερείς
του Οικουμενικού Πατριαρχείου
Έκδοσις αναθεωρημένη
Εκδοτικός Οίκος «Περί Τεχνών», Πάτρα 2003, σσ. 398
(ISBN 960-8260-34-5)


Η μελέτη αναφέρεται στην ιστορική πορεία του επισκοπικού βαθμού στην Ορθόδοξο Χριστιανική Εκκλησία και ειδικώτερα στην εμφάνιση και ιστορική πορεία του θεσμού των τιτουλαρίων αρχιερέων στο Οικουμενικό Πατριαρχείο.
Παρά την σπουδαιότητα και το ενδιαφέρον, που παρουσιάζει το θέμα, τα βοηθήματα, που έχουν γραφεί μέχρι σήμερα, είναι πολύ λίγα και μάλιστα εξετάζουν το θέμα για ορισμένες μόνο χρονικές περιόδους. Γι' αυτό, το μεγαλύτερο μέρος της εργασίας στηρίχθηκε στον 37ο Κανόνα της Πενθέκτης Οικουμενικής Συνόδου (691-692), στην 33η Νεαρά του Αυτοκράτορα Αλεξίου του Α΄ (1094), στις Πατριαρχικές και Συνοδικές Πράξεις του Οικουμενικού Πατριαρχείου ΚΠόλεως, που εκδόθηκαν, κατά πάσαν πιθανότητα, από το έτος 1315 μέχρι και το έτος 1402 και δημοσιεύθηκαν από τους Fr. Miklosich-Ios.Müller και στους Κώδικες, που φυλάσσονται από τον 17ο αιώνα στο Αρχειοφυλάκιο του Οικουμενικού Πατριαρχείου.
Η εργασία χωρίζεται σε 7 κεφάλαια.

Το 1ο κεφάλαιο περιλαμβάνει τους τρεις πρώτους αιώνες, κατά τους οποίους εμφανίζονται μαζί με τους επισκόπους των πόλεων, ιδιαίτερα από τα μέσα του 2ου αιώνα, και οι επίσκοποι των εκκλησιαστικών κοινοτήτων της υπαίθρου, που αποτελούσαν ξεχωριστή ευχαριστιακή σύναξη με κυρίαρχους επισκόπους τους χωρεπισκόπους. Δυστυχώς οι τελευταίοι πολύ νωρίς άρχισαν να εξαρτώνται διοικητικώς από τους επισκόπους των πόλεων.

Το 2ο κεφάλαιο περιλαμβάνει τον 4ο αιώνα, κατά τον οποίον η Εκκλησία, που έπαυσε να διώκεται, άρχισε συνοδικώς να διευθετεί τα προβλήματα, που την απασχολούσαν. Ανάμεσα σ' αυτά ήταν και τα θέματα της διοίκησης της Εκκλησίας και ως εκ τούτου και η πορεία του επισκοπικού βαθμού και η διευθέτηση των θεμάτων σχετικώς με τους χωρεπισκόπους.

Το 3ο κεφάλαιο περιλαμβάνει περίοδο 11 αιώνων (5 - 15). Εδώ διαπιστώνεται η μείωση του αριθμού των χωρεπισκόπων και η εμφάνιση "των υπό των βαρβάρων περιστατουμένων (=περικυκλουμένων) Εκκλησιών", για τις οποίες έλαβαν αποφάσεις η Πενθέκτη Οικουμενική Σύνοδος και ο Αυτοκράτορας Αλέξιος Α΄. Επίσης στο ίδιο κεφάλαιο γίνεται αναφορά στις παραχωρηθείσες "κατ' επίδοσιν" επαρχίες του Οικουμενικού Θρόνου καθώς και στην εμφάνιση των "επί ψιλώ ονόματι προχειριζομένων" πρώτων τιτουλαρίων αρχιερέων.

Το 4ο κεφάλαιο περιλαμβάνει τους 16 και 17 αιώνες, με τα πρώτα γνωστά στην Εκκλησιαστική Ιστορία Υπομνήματα εκλογής τιτουλαρίων αρχιερέων, που ψηφίζονταν για επαρχίες "ερημωθείσας προ πολλών των χρόνων...και ίνα μη τέλεον το όνομα τούτων σβεσθή".

Το 5ο κεφάλαιο περιλαμβάνει την περίοδο από τις αρχές του 18ου αιώνα μέχρι και τα μέσα του 19ου αιώνα (1860). Την περίοδο αυτή έχουμε μαζί με τις εκλογές τιτουλαρίων αρχιερέων και την έκδοση Πατριαρχικών και Συνοδικών Πράξεων, που άλλοτε καταργούν, άλλοτε περιορίζουν και άλλοτε επαναφέρουν τον θεσμό των τιτουλαρίων αρχιερέων.

Το 6ο κεφάλαιο περιλαμβάνει την περίοδο από το έτος 1860 μέχρι και τις αρχές του 1918. Στο κεφάλαιο αυτό αναφέρονται εκλογές τιτουλαρίων αρχιερέων, που έγιναν, παρά τους περιορισμούς των Γενικών ή Εθνικών Κανονισμών.

Και τέλος το 7ο κεφάλαιο περιλαμβάνει τις εκλογές τιτουλαρίων αρχιερέων, που έγιναν από το έτος 1925 μέχρι και τις 28 Μαρτίου 1991. Την ημερομηνία αυτή εκλέγεται ο τελευταίος τιτουλάριος επίσκοπος της πατριαρχίας Δημητρίου του Α΄ (16 Ἰουλίου 1972 - 2 Οκτωβρίου 1991).
Στη μελέτη αυτή, που έλαβε το βραβείο της Αχαϊκής Εταιρείας Μελετών, 1) χρησιμοποιείται ο όρος "περιστατουμένη Εκκλησία" αντί του νεότερου λόγιου όρου "εμπερίστατη Εκκλησία", 2) διακρίνονται οι "κατ' επίδοσιν" και οι "περιστατούμεναι" επαρχίες του Θρόνου, από τις "πάλαι ποτέ διαλαμψάσας" επαρχίες, 3) υποστηρίζεται, ότι πρώτος "επί ψιλώ ονόματι" αρχιερέας, που κατείχε "πάλαι ποτέ διαλάμψασαν" επαρχία στην Ιστορία του Οικουμενικού Πατριαρχείου, μπορεί να θεωρηθεί ο μητροπολίτης Σάρδεων Διονύσιος, που έλαβε μέρος στη Σύνοδο της Φερράρας (1438), 4) προβάλλεται σαν πρώτος μετά την Άλωση τιτουλάριος αρχιερέας, αυτός που φέρεται ως ανώνυμος 37ος μητροπολίτης Σάρδεων και συνόδεψε το 1517 τον Οικουμενικό Πατριάρχη Θεόληπτο τον Α΄ στη Βλαχία και 5) αντικρούεται ιστορικώς η άποψη, που υποστηρίζεται από μερικούς, ότι ο επίσκοπος Μυρέων Ματθαίος (1606) δεν ήταν τιτουλάριος αρχιερέας.

Στο τέλος της μελέτης, και πριν από τον επίλογο, την περίληψη της μελέτης στα αγγλικά, την από 17 σελίδων βιβλιογραφία και το γενικό ευρετήριο, των 67 σελίδων, υπάρχουν δύο πίνακες, συνολικώς 57 σελίδων: Πρώτον ο πίνακας με τους 577 τιτουλάριους αρχιερείς, που έχουν εκλεγεί κατά πατριαρχία στον Οικουμενικό Θρόνο και το χρόνο εκλογής τους, από το 1438 μέχρι και την ημερομηνία 28 Μαρτίου 1991, συμπληρωμένος και διορθωμένος. Για όσους δεν βρέθηκε ο χρόνος εκλογής τους, σημειώνεται μέσα σε παρένθεση ο χρόνος, που βρέθηκαν να αναφέρονται σε διάφορα εκκλησιαστικά έγγραφα και δεύτερον ο πίνακας με απόλυτη αλφαβητική σειρά των "πάλαι ποτέ διαλαμψασών" επαρχιών του Θρόνου, που δόθηκαν από την Ιερά Σύνοδο σε αρχιερείς και τα ονόματα αυτών, που εκλέχθηκαν με χρονολογική σειρά, στις επαρχίες αυτές.