ΤΟ ΜΟΥΣΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΤΟΥ ΙΩΑΝΝΗ ΠΑΠΑΔΑΤΟΥ

Του Παναγιώτη Αντ. Ανδριόπουλου

Ο αείμνηστος Ιωάννης Παπαδάτος (1903 – 1984), ανήκει στη χορεία εκείνων των υπέροχων ανθρώπων, που σπανίζουν αν δεν έχουν εκλείψει πια στη χώρα μας. Δεινός μαθηματικός, Δάσκαλος με ολάκερη τη σημασία της λέξης – θα μπορούσε να ‘χει συγγράψει τη δική του «Παιδαγωγική» - Μουσικός τής τε πατρώας, βυζαντινής, αλλά και της ευρωπαϊκής μουσικής, αφού ζούσε κυριολεκτικά τον καιρό του, όπου τα δύο μουσικά ρεύματα υπήρχαν παράλληλα, συγκρούονταν ή διαλέγονταν με τρόπους πρωτόφαντους.
Ο Ιωάννης Παπαδάτος, από την Κατούνα της Λευκάδας, ήταν ο εκφραστής της σύνθεσης.
Διδάχτηκε την βυζαντινή μουσική από τον εξαίρετο δάσκαλο Θεόδωρο Ασημακόπουλο, ο οποίος έδρασε στις αρχές του 20ού αιώνα στην Λευκάδα.
Αργότερα ως φοιτητής έψελνε στην χορωδία του Ιωάννου Σακελλαρίδη στην Αθήνα.
Είχε αποκτήσει, όμως, και ικανή θεωρητική κατάρτιση της ευρωπαϊκής λεγόμενης μουσικής και λεπτομερή, για την εποχή, γνώση γύρω από το κλασικό ρεπερτόριο και την όπερα.
Συγκροτούσε χορωδίες εκκλησιαστικής μουσικής (συνήθως τρίφωνες), και όχι μόνο, όπως στην Αγία Αικατερίνη Ιωαννίνων, η οποία αριθμούσε πάνω από 30 νέους (μαθητές) και 20 ενήλικες και στους Αγίους Αναργύρους Λευκάδας, επίσης με μαθητές του.
Ο Ιωάννης Παπαδάτος είχε την τύχη να είναι ομοτράπεζος διακεκριμένων εκκλησιαστικών προσωπικοτήτων όπως ο Ιωαννίνων Σπυρίδων, ο μετέπειτα Αρχιεπίσκοπος, και ο πολύς Κοζάνης Διονύσιος. Ήταν ένας γνήσιος Ορθόδοξος και Έλληνας, ο οποίος υποστήριζε με την ίδια του τη ζωή τα πιστεύω του. Εκτός από σπουδαίος θεράπων της μαθηματικής επιστήμης, αναδείχθηκε και μύστης της μουσικής και δη της εκκλησιαστικής.
Το μικρό, αλλά σημαντικό μουσικό του αρχείο, που φυλάσσει με επιμέλεια η κόρη του, αρχιτέκτων – πολεοδόμος Χαρά Παπαδάτου – Γιαννοπούλου, μας δίνει πολύτιμες πληροφορίες για μια ολόκληρη μουσική εποχή, που εκτείνεται σχεδόν σε δύο αιώνες (19ος-20ος).
Το αρχείο περιλαμβάνει χειρόγραφα και έντυπα μουσικά βιβλία.
Τα έντυπα είναι:
- Τα άπαντα του Ιωάννη Σακελλαρίδη (1853 – 1938), του οποίου το τρίφωνο σύστημα επηρέασε τις μουσικές εξελίξεις στο τέλος του 19ου στις αρχές του 20ου αιώνα. Ο Ι. Παπαδάτος είχε προσλάβει, καθώς φαίνεται, το σύστημα Σακελλαρίδη και το διέδιδε με τη σειρά του, κυρίως μέσω της συγκρότησης τρίφωνων χορωδιών για λειτουργικές ανάγκες, που ήταν άλλωστε και η γενικότερη τάση της εποχής.
- Βυζαντινή Μουσική σε τετράφωνη αρμονία: Τα άσματα της Μεγάλης Εβδομάδος.
Υπό Ελισαίου Γιανίδη
Αθήναι, υπό μουσικού οίκου Μιχ. Κωνσταντινίδη.
Πρόκειται για ένα από τα τρία τεύχη της σειράς με τον γενικό τίτλο «Βυζαντινή μουσική σε τετράφωνη αρμονία» που δημοσιεύθηκε ανάμεσα στα 1937 – 1939.
Δεν ξέρω πόσο… τυχαία υπάρχει στο αρχείο του Ι. Παπαδάτου αυτό το βιβλίο. Ο Ελισαίος Γιανίδης (Νιχώρι Βοσπόρου 1865 – Αθήνα 1942) είχε πολλά κοινά με τον Ι. Παπαδάτο: Ήταν μαθηματικός και μουσικός ταυτόχρονα, γλωσσολόγος και λόγιος, διέθετε σ’ ένα σπάνιο συνδυασμό την καθαρή επιστημονική σκέψη από τη μια και την αισθητική αντίληψη των πραγμάτων από την άλλη. Επιδιδόταν στη συγκρότηση χορωδιών, με πρώτο υλικό μαθητές του, και πρέσβευε ενθέρμως την εναρμόνιση της βυζαντινής μουσικής.
- Μουσικά βιβλία των εκδόσεων της Αδελφότητος Θεολόγων «Η ΖΩΗ» (Ευσεβής μελωδία, Γ.Δ. Παναγιωτόπουλου, 1930 και Μουσικός Πανδέκτης τόμος 4ος Θ. Λειτουργία, 1936).
Βιβλία που θεωρούνταν «κλασικά» για την εποχή εκείνη κι έτσι έφτασαν σχεδόν ως τις μέρες μας.
- Τριώδιον, κατά διασκευήν Εμμανουήλ Ι. Φαρλέκα, Εν Αθήναις 1931, Εκ του τυπογραφείου η «Μέλισσα».
Ο Εμμ. Φαρλέκας (Αϊδίνι 1877 – Αθήνα 1959) είναι εκπρόσωπος στην Αθήνα της Μικρασιατικής μουσικής παράδοσης. Ως μελοποιός δεν είναι καθόλου εύκολος. Κι όμως είχε θέση στη μουσική βιβλιοθήκη του Ι. Παπαδάτου, ο οποίος φαίνεται πως αφουγκραζόταν όλες τις μουσικές εκφάνσεις της εποχής.
- Νέον Ταμείον Μουσικής Ανθολογίας
Υπό Γεωργίου Μ. Χαλιορή
Εν Αθήναις 1890, Τυπογραφείον Κουσουλίνου και Αθανασιάδου.
Πρόκειται για ένα μουσικό βιβλίο του Υδραίου πρωτοψάλτη του 19ου αιώνα Γ. Χαλιορή, που γνώρισε μεγάλη διάδοση στην εποχή του.
- Στο αρχείο του Ι. Παπαδάτου υπάρχουν επίσης τεύχη με διάφορες περιστατικές ακολουθίες του αειμνήστου Μητροπολίτου Κοζάνης Διονυσίου Ψαριανού (Ιερά Μητρόπολις Σερβίων και Κοζάνης, Δοξολογία επί τη εις Κοζάνην ελεύσει της Α.Θ.Π. του Οικουμενικού Πατριάρχου κ.κ. Αθηναγόρα, Κοζάνη 1963, Τάξις της Θείας Λειτουργίας επί τη πτήσει εις την σελήνην, υπό Μητροπολίτου Σερβίων καί Κοζάνης Διονυσίου, Αθήναι 1969) καθώς και οι Μουσικολογικαί Μελέται και Άρθρα, Κοζάνη 1969.
Με τον μακαριστό Κοζάνης Διονύσιο ο Ι. Παπαδάτος είχε φιλική σχέση, η οποία οφειλόταν και στο κοινό πάθος τους για την εκκλησιαστική μουσική.

Το αρχείο του Ι. Παπαδάτου περιλαμβάνει και πολλά χειρόγραφα ευρωπαϊκής μουσικής. Παρτιτούρες εναρμονισμένων εκκλησιαστικών μελών γραμμένες μετ’ επιμελείας σε τετράδια. «Παρελαύνουν» οι «πατριάρχες» της τετραφωνίας στην Ελλάδα:
Αλέξανδρος Κατακουζηνός (Τεργέστη 1824 ή 1830 – Αθήνα 1892), ο μαθητής του Θεμιστοκλής Πολυκράτης (Φιλιππούπολη 1863 – Αθήνα 1926), και οι Λευκάδιοι Δημήτριος Μαχαιράς (Λευκάδα 1887 – Αθήνα 1958) και Δημήτρης Σταματέλος. Επίσης συνθέσεις του Χρήστου Σαράτση, πρωτοψάλτη στην Αγία Αικατερίνη Ιωαννίνων. Στη χορωδία του ναού αυτού συμμετείχε ο Ιωάννης Παπαδάτος όταν υπηρετούσε ως εκπαιδευτικός στα Γιάννενα. Και βέβαια συναντούμε Χερουβικά του σπουδαίου Ρώσου συνθέτη εκκλησιαστικής μουσικής D. Bortniansky (1751 – 1825). Η διάδοσή του στην Ελλάδα οφείλεται καθαρά στην Βασίλισσα Όλγα, η οποία προσπαθούσε να μεταφέρει στην Αθήνα του 1870 κάτι από το μουσικοεκκλησιαστικό κλίμα της πατρίδας της.
Επίσης, στο αρχείο σώζονται μουσικές για την αρχαία τραγωδία του Κωνσταντίνου Ψάχου (Προμηθέας Δεσμώτης) και του Ιω. Σακελλαρίδη (Αντιγόνη). Πρόκειται για χειρόγραφα όπου έχει αντιγραφεί, προφανώς από κάποια άλλη πηγή, το συγκεκριμένο μουσικό υλικό.
Ο Ιωάννης Παπαδάτος αντιγράφει και κάποιες ακόμα συνθέσεις σε ευρωπαϊκή σημειογραφία (όπως τον Ύμνο στον Απόλλωνα του Κ. Ψάχου), όλες σε τετράδια μουσικής με πεντάγραμμο.

ΤΟ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΟ ΤΟΥ Θ. ΑΣΗΜΑΚΟΠΟΥΛΟΥ

Ο Θεόδωρος Ιωάν. Ασημακόπουλος ήταν «μουσικοδιδάσκαλος εξ Ηπείρου». Μας το βεβαιώνει ο ίδιος στην χειρόγραφη Ακολουθία του Αγίου Βαρβάρου του Πενταπολίτου, που συνέγραψε ο ίδιος στις 14 Μαΐου 1911 και έχει διασώσει ο σημερινός φιλόμουσος εφημέριος της Κατούνας Λευκάδος π. Βασίλειος Κακλαμάνης.
Στην Κατούνα υπάρχει ναΐσκος του Αγίου Βαρβάρου, ο οποίος ασκήτεψε τον 9ο αιώνα σε μια σπηλιά στο χωριό Τρύφο Ξηρομέρου. Η γειτνίαση Αιτωλοακαρνανίας και Λευκάδας δικαιολογεί την κοινή τιμή στον Άγιο αυτό.
Ο Θ. Ασημακόπουλος αντιγράφει με τα χέρια του την ακολουθία του Αγίου Βαρβάρου, προφανώς από κάποιο παλαιότερο χειρόγραφο, την παραμονή της εορτής του Αγίου (15 Μαΐου). Η Ακολουθία αυτή είναι σχεδόν ίδια, με μικρές διαφορές, με αυτή που δημοσίευσε το 1955 ο αρχιμανδρίτης Σωφρόνιος Παπακυριακού, ιεροκήρυκας της Ι. Μητροπόλεως Αιτωλίας και Ακαρνανίας, στο βιβλίο του «Βίος και Ακολουθία του εν αγίοις πατρός ημών Βαρβάρου του Πενταπολίτου».
Η Ακολουθία φαίνεται πως έχει συνταχθεί κατά τον ιζ’ αιώνα από τον ιερομόναχο Ματθαίο της Ι. Μονής του Αγίου Γεωργίου του Τροπαιοφόρου Πόρτας Ξηρομέρου, γιατί ο Θ. Ασημακόπουλος στο τέλος του χειρογράφου του παραθέτει τον βίο του Αγίου Βαρβάρου μνημονεύοντας την πηγή του, δηλ. τον Ματθαίο της Μονής της «καλουμένης Πόρτας» (περί του Αγ. Βαρβάρου βλ. και το βιβλίο του αρχιμ. Παύλου Ντανά «Ο Βάρβαρος που έγινε Άγιος», Βόνιτσα 2000).
Το γεγονός ότι ο Θ. Ασημακόπουλος έγραψε ιδίαις χερσί την Ακολουθία του Αγίου Βαρβάρου, με μουσικό παράρτημα (τόνισε ο ίδιος τα Δοξαστικά του Εσπερινού και το Απολυτίκιο), σημαίνει πως ήταν ενεργό μέλος της «κώμης Κατούνης», όπως ο ίδιος σημειώνει. Άλλωστε η ιδιόχειρη σημείωσή του δεν αφήνει καμία αμφιβολία: «Αφιερωθείσα (η Ακολουθία) εις τον εν Κατούνη πάνσεπτον ναόν του Αγίου Βαρβάρου».
Ο Ιωάννης Παπαδάτος (που γεννήθηκε το 1903) διδάχθηκε την βυζαντινή μουσική, μαθητής ακόμα του δημοτικού σχολείου, από τον Θεόδωρο Ασημακόπουλο, ο οποίος είχε προσληφθεί από τις δύο εκκλησίες του χωριού της Κατούνας για να διδάξει στους νέους την βυζαντινή μουσική. Στα 1911, οπότε γράφει την Ακολουθία του Αγίου Βαρβάρου, ο Θ. Ασημακόπουλος φαίνεται πως είναι σε πλήρη ακμή και δράση.
Έτσι, στο αρχείο του Ιω. Παπαδάτου υπάρχει χειρόγραφο του δασκάλου του Θ. Ασημακόπουλου, το οποίο αφιέρωσε στον Παπαδάτο ο φίλος του Ιωάννης Πάνου Κοντοπρίας, προφανώς συμμαθητής του στη βυζαντινή μουσική και ιεροψάλτης για χρόνια στο ναό της Παναγίας στην Κατούνα.
Το χφ. του Θ. Ασημακόπουλου, που είναι είναι μια συρραφή – δεν διασώζεται ακέραιο – είναι πολύτιμο, κυρίως διότι διασώζει την παράδοση του Ανθίμου του Αρχιδιακόνου (1794-1879) - που υπήρξε σπουδαίος μουσικοδιδάσκαλος στο Μεσολόγγι - και των μαθητών του, δηλ. την παράδοση της μουσικής σχολής της Αιτωλοακαρνανίας τον 19ο αιώνα και στις αρχές του 20ου.
Ελάχιστες από τις συνθέσεις του Ανθίμου και των μαθητών του έχουν εκδοθεί σε έντυπα μουσικά βιβλία. Ο κύριος όγκος των συνθέσεών τους παραμένει ανέκδοτος.
Επομένως το χειρόγραφο αυτό είναι πηγή. Περιλαμβάνει ως επί το πλείστον συνθέσεις του Ανθίμου, 35 τον αριθμό (χερουβικά, μεγαλυνάρια, κοινωνικά και άλλα μέλη της Λειτουργίας), και ελάχιστες των Δανιήλ Πρωτοψάλτου (1), Θεοδώρου Φωκαέως (8), Πέτρου Εφεσίου (2), Γεωργίου Σκρέκου (2), Νικολάου Σμύρνης (1), Σεβαστιανού Λεσβίου (2), Αρσενίου Ιερομονάχου (1). Τέλος, μέλη τονισμένα από δύο μαθητές του Ανθίμου, τον Ανδρέα Παλαμά (1) και τον Αναστάσιο Σκαρβέλη (3).
Ο Ανδρέας Ε. Παλαμάς, θείος του μεγάλου ποιητή Κωστή Παλαμά, ήταν σπουδαία προσωπικότητα του Μεσολογγίου τον 19ο αιώνα. Μορφωμένος, συγγραφέας και ρήτορας, ψάλτης στον Ι. Ν. Αγίου Παντελεήμονος, αλλά και υμνογράφος, αφού συνέθεσε την Ακολουθία του Αγίου Πολυκάρπου Σμύρνης, εις ένδειξιν ευγνωμοσύνης στον Άγιο, ο οποίος θεράπευσε το αυτί του. Ο Α. Παλαμάς είχε προστρέξει στο Μοναστήρι της Αμπελακιώτισσας Ναυπακτίας, όπου φυλάσσεται μέχρι σήμερα η χείρα του Αγίου Πολυκάρπου.
Εν κατακλείδει, το χειρόγραφο του Θ. Ασημακόπουλου μας διασώζει συνθέσεις που αποτελούν ουσιαστικά την εκκλησιαστική ψαλτική παράδοση του 19ου αιώνα. Ειδικά για την περίπτωση του Ανθίμου το χφ. έχει μεγάλη αξία ακριβώς επειδή περιλαμβάνει ικανό αριθμό ανέκδοτων μέχρι σήμερα συνθέσεων του μεγάλου μουσικοδιδασκάλου.

Η ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΜΟΥΣΙΚΟΥ ΑΡΧΕΙΟΥ

Την 1η Αυγούστου 2008 με το Καλλιτεχνικό Σύνολο Πολύτροπον, του οποίου έχουμε την ευθύνη, παρουσιάσαμε στην Κατούνα της Λευκάδας, μπροστά από τον ιστορικό ναό της Παναγίας, χαρακτηριστικά αποσπάσματα από το μουσικό αρχείο του Ιωάννη Παπαδάτου.
Σ’ αυτή την εκδήλωση μνήμης ομίλησαν για τον Ιω. Παπαδάτο ο εφημέριος της Κατούνας π. Βασίλειος Κακλαμάνης, ο φιλόλογος, δοκιμιογράφος και ποιητής Ντίνος Φωτεινός και ο γράφων.
Η εκδήλωση πραγματοποιήθηκε με την φροντίδα της κ. Χαράς Γιαννοπούλου – Παπαδάτου και την υποστήριξη του Δήμου Λευκαδίων.
Το πρόγραμμα της ιδιαίτερης αυτής συναυλίας είχε ως εξής:
- Χορικά από τον Προμηθέα Δεσμώτη του Αισχύλου (αποσπάσματα). Μετάφραση Ι. Γρυπάρη. Μουσική: Κωνσταντίνος Ψάχος (1866 – 1949).
- Χορικά από την Αντιγόνη του Σοφοκλή. Μουσική: Ιωάννης Θ. Σακελλαρίδης (1853 – 1938).
- Ο επινίκιος ύμνος και το «Σε υμνούμεν…». Ήχος πλ. α’ (πουσελίκ). Μέλος Ανδρέου Παλαμά (αρχές 19ου αι. – 1878).
- «Άξιον εστίν…», Μεγαλυνάριον της Λειτουργίας του Αγ. Ιωάννου του Χρυσοστόμου. Ήχος πλ. δ’. Μέλος Μητροπολίτου Κοζάνης Διονυσίου (1912 – 1997). Μεταγραφή στα αραβικά: Peter Saliba
- «Επί σοι χαίρει Κεχαριτωμένη…», Μεγαλυνάριον Λειτουργίας Μ. Βασιλείου. Ήχος α’. Μέλος Ανθίμου Αρχιδιακόνου (1794 – 1879).
- «Αινείτε τον Κύριον…» Κοινωνικόν Κυριακής. Ήχος α’. Μέλος Αναστασίου Σκαρβέλη (1860περ. – αρχές 20ου αι.).
- «Έραναν τον τάφον…», από την Γ’ στάση των Εγκωμίων (ελληνικά και αραβικά). Εναρμόνιση: Δημήτριος Σταματέλος (γενν. 1950).
- «Σε υμνούμεν…», Μουσική: Δημήτριος Μαχαιράς
(1887 – 1958).
Το Καλλιτεχνικό Σύνολο Πολύτροπον αποτελούνταν από τους:
Παναγιώτη Ανδριόπουλο, Τάσο Σπηλιωτόπουλο, Γιώτα Ανδρεοπούλου (φλάουτο),Δημήτρη Καραδήμα, Roni Bou Saba, Peter Saliba.
Συμμετείχαν ευγενώς: ο π. Βασίλειος Κακλαμάνης και η κόρη του Μαρία Κακλαμάνη.
Στο τέλος της εκδηλώσεως ακούστηκε από αρχειακή ηχογράφηση ο αείμνηστος Ιωάννης Παπαδάτος απαγγέλλοντας εμμελώς μια αποστολική περικοπή.
Την εκδήλωση έκλεισε ο γνωστός βιολονίστας Παντελής Σταματέλος, ο οποίος έπαιξε στη μνήμη του θείου του Ιωάννη Παπαδάτου ένα μουσικό κομμάτι για σόλο βιολί του Τέλεμαν.
Δημοσιεύουμε εδώ τα μουσικά κείμενα στην βυζαντινή σημειογραφία - που ακούστηκαν για πρώτη φορά στην εκδήλωση - και τα οποία αντέγραψε από το χειρόγραφο του Θ. Ασημακόπουλου και επιμελήθηκε στον ηλεκτρονικό υπολογιστή ο ελληνομαθής Λιβανέζος θεολόγος, φιλόλογος και μουσικός Peter Saliba.

Το παραπάνω κείμενο θα δημοσιευθεί προσεχώς στο περιοδικό "Προκυμαία" του Πνευματικού Κέντρου του Δήμου Λευκαδίων.