ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΕΙΔΟΣ

«Η βυζαντινή μορφή αποτελεί είδος (ειδέναι, ιδέα, ιδείν) του όντος, δεσμό του με την άκτιστη καθολική αλήθεια. Ως είδος η μορφή αυτή επιτυγχάνει την ενότητα του διηρημένου κόσμου μας στον άνω αδιαίρετο και άφθαρτο. Επομένως δεν έχει έντονη την αίσθησι της φυσικής κινήσεως ούτε νοιώθει την ανάγκη της ιστορικής μεταβολής, όπως στην νεωτέρα τέχνη. Ούτε την απαίτησι εκφραστικού ύφους, με το οποίο συνυφαίνεται. Το ύφος ακολουθεί την αναπαράστασι ενός προσώπου ή ενός πράγματος και όχι την αποκάλυψη της αιωνιότητός του» (Στέλιος Ράμφος).

Αυτό σημαίνει απόδοση της εσωτερικής ησυχίας των γραμμών, σχηματοποίηση των φωτισμένων σαρκίνων επιφανειών, απόρριψη κάθε ψυχολογικής δραστηριότητας και γενικά επιλογή όλων εκείνων των στοιχείων τα οποία εξαίρουν την ισορροπημένη λιτότητα της πνευματικής ζωής. Το πνεύμα, δηλαδή, επικρατεί της υλικής αναγκαιότητας, που εκφράζεται με το πλήθος και την ποικιλία. Το είδος δεν περιγράφει το σχήμα του εικονιζόμενου, αλλά φανερώνει την κεκρυμμένη, την πνευματική αλήθειά του. Γι’ αυτό ακριβώς στην Εκκλησία δεν ισχύει το δόγμα η τέχνη για την τέχνη αλλά η τέχνη στην υπηρεσία του Ακτίστου! Είναι όντως φοβερό να σκεφθεί κανείς στις μέρες μας μια τέχνη η οποία εκφράζει την είσοδο στο χρόνο της αιώνιας αλήθειας, ενώ ταυτόχρονα το κτιστό δεν θεωρείται αυτοδύναμη οντότης. Κι αυτό επιτυγχάνεται χωρίς καθόλου να παραθεωρείται η προσωπικότητα του καλλιτέχνη ή η συγκεκριμένη ιστορική στιγμή.

Έτσι, π.χ. στην εποχή των Κομνηνών οι εικόνες χαρακτηρίζονται από ευρείς οφθαλμούς, φιγούρες φαινομενικά ακίνητες, μνημειώδεις, ήσυχες και αξιοπρεπείς.
Η σχολή των Παλαιολόγων που ακολουθεί αμέσως μετά, είναι, αντιθέτως, πλήρης κινήσεως δυναμικής, υιοθετεί την πολυπροσωπία και χρησιμοποιεί περισσότερο βάθος. Η Κρητική σχολή στη συνέχεια, κυριαρχεί με τον λιτό τονισμό του προσώπου.
Η ορθόδοξη βυζαντινή εικονογραφία μπορεί να δανείσθηκε πολύ νωρίς στοιχεία διακοσμητικά, περσικά ή συριακά ή να δέχθηκε πολύ αργότερα ιταλικές επιδράσεις, όμως επειδή υπηρετούσε – κυρίως μετά την εικονομαχία – το δόγμα της συμμετοχής των εικόνων στη Χάρι, αυτό της προσέδωσε λειτουργία πνευματική, βαθιά εσωτερικότητα, η οποία πνευματικώς περιθωριοποίησε την όποια συμμετοχή της θύραθεν τέχνης.

«Γι’ αυτό η Εικονομαχία δανείζεται από την Αρχαιότητα απλά θέματα, ενώ η εικονοφιλία χρησιμοποιεί τις κατακτήσεις των κλασικών ζωγράφων για να εκφράσει το πολύ πλουσιότερο όραμα του χριστιανού ανθρώπου, να προσθέσει στον κόσμο των ζωγραφικών μιμήσεων την πνευματική ζωή ως εσωτερική εμψύχωση» (Στέλιος Ράμφος).

Γιατί αυτό είναι το μόνο αίτημα της βυζαντινής τέχνης: Να προβάλλει ενυπόστατη η πνευματική πραγματικότης ως κόσμος εσωτερικός.