Η ΠΑΝΑΓΙΑ Η ΚΑΤΑΦΥΓΙΩΤΙΣΣΑ ΤΟΥ ΔΗΜΗΤΡΗ ΜΥΤΑΡΑ - ΔΕΚΑ ΧΡΟΝΙΑ ΜΕΤΑ...

Τον Οκτώβριο του 2008 επισκέφθηκα την έκθεση Ιστορώντας μορφές με έργα του Δημήτρη Μυταρά στο Ίδρυμα Εικαστικών Τεχνών και Μουσικής Β&Μ Θεοχαράκη. Ξεχώριζε φυσικά η "δέησή" του! Μια εγκατάσταση με θέμα «Παναγία η Καταφυγιώτισσα» που την πρωτοπαρουσίασε εκεί και ήταν το εκκλησάκι που ζωγράφισε στο Σούνιο το 2006, πανομοιότυπο σε φυσικό μέγεθος. 

Πέρασαν 10 χρόνια από τότε που διάσημος έλληνας ζωγράφος αγιογράφησε την μικρή αυτή εκκλησία στο 58ο χιλιόμετρο Αθηνών - Σουνίου, στην Παλαιά Φώκαια. Ο ίδιος εξήγησε το εγχείρημά του: 

«Δεν είμαι αγιογράφος. Θα ήταν λάθος να ακολουθήσω το τυπικό του Διονυσίου εκ Φουρνά. Όμως η ζωγραφική μου είναι κοντά στην ουσία της παράδοσης. Η βυζαντινή τέχνη είναι μια πολύ μεγάλη τέχνη. Εξελίχθηκε από την αρχαία ελληνική ζωγραφική, τα πορτρέτα φαγιούμ, και προωθήθηκε από το θεοκρατικό σύστημα του Βυζαντίου στη διαμόρφωση ενός ύφους διαφορετικού, που επηρέασε την Αναγέννηση. Είναι η ζωγραφική καταγωγή μας, γιατί υπακούει στο ελληνικό φως. Οι σκιές είναι θερμές, τα φώτα ψυχρά. 

Ο τρόπος που αναλύει το περιβάλλον και την παράθεση των χρωμάτων πέρασε και στη σημερινή ζωγραφική. Το ελληνικό φως είναι διαφορετικό. Δίνει την αίσθηση του χρυσού και κάνει τα αντικείμενα τρεις φορές πιο φωτεινά. Ζωγράφισα ό,τι έβλεπα γύρω μου και με συνέπεια στη βυζαντινή άποψη ως προς το χρωματολόγιο, όχι ως προς το θεματολόγιο».

«Αγιογράφος δεν είμαι», ξαναλέει ο ζωγράφος. «Το έφτιαξα όπως το ένιωσα εκείνη τη στιγμή. Έβαλα ένα μάτι που βλέπει ο Θεός και ζωγράφισα τον Χριστό και την Παναγία. Και τεράστιους αγγέλους. Μπήκε ένας δεσπότης στο εκκλησάκι και μου είπε: “κ. Μυταρά, είστε καλά; Τι κάνετε; Πού είναι το τέμπλο; Οι άγιοί μας;”. Ήταν τόσο φοβισμένος, σαν να είχε δει τον διάβολο! Εγώ έτσι είδα τον Θεό. Τον Θεό τον βλέπω γύρω μου στη φύση! Ο Θεός καταγράφεται στον χώρο!», λέει ο ζωγράφος. 

Πέρα από τη βυζαντινή παράδοση, στο εκκλησάκι υπάρχουν μόνο δύο εικόνες στο τέμπλο, του Χριστού και της Παναγίας, που είναι αγκαλιασμένοι – θα λέγαμε - από φτερωτούς ανθρώπους. Δεν υπάρχουν άγιοι, παρά μόνο ζωγραφισμένες μορφές που πετούν, ανάμεσα σε πουλιά και φυτά της Αττικής. Είναι μορφές-άνεμοι «που κουβαλούν τον πόνο της ανθρώπινης μοίρας». 

Ή όπως θα ‘λεγε κι ο Ελύτης στο Δοξαστικόν: 

Οι σημάντορες άνεμοι που ιερουργούνε 

που σηκώνουν το πέλαγος σα Θεοτόκο 

που φυσούν και ανάβουνε τα πορτοκάλια 

που σφυρίζουν στα όρη κι έρχονται 

Λέει πάλι ο Μυταράς: «Ζωγράφισα το εσωτερικό μιας μικρής εκκλησίας κοντά στο σπίτι μου στο Σούνιο. Βρίσκεται επάνω σε μια μικρή χερσόνησο, όπου η θάλασσα περιβάλλει το χώρο. Πιστεύω ότι αν υπάρχει Θεός βρίσκεται εκεί. Η φύση είναι ζωντανή, γεμάτη σκίνα και άγρια λουλούδια. Οι άνεμοι είναι καθημερινά γύρω σου και αισθάνεσαι την παρουσία τους. Τα πουλιά γεμίζουν τον ουρανό: γλάροι, χελιδόνια, κοτσύφια και σπουργίτια. Όλα αυτά τα ζωγράφισα μέσα στο εκκλησάκι. Προσωποποιημένοι άνεμοι με τα ονόματά τους, δέντρα, καράβια και πουλιά, είναι όλα εκεί.» 

Και πάλι μας παραπέμπει στους ανέμους του Ελύτη: 

Ο Μαΐστρος, ο Λεβάντες, ο Γαρμπής 

ο Πουνέντες, ο Γραίγος, ο Σιρόκος 

η Τραμουντάνα, η Όστρια 

«Και στη μέση ο Χριστός είναι η δυνατή παρουσία ενός αληθινού νέου, γεμάτου φλόγα επαναστάτη», λέει ο Μυταράς. 

"Aγαπάς, σέβεσαι ορισμένα πράγματα και κάποια στιγμή αρχίζεις να τα ξεχωρίζεις. Τι είναι το ένα; Τι είναι το άλλο; Τι είναι η θρησκεία; Πόσο ουσιαστικό αυτό είναι στη ζωή ενός ανθρώπου; Τι του δίνει ή τι δεν του δίνει; Ο Χριστός μίλησε συγκλονιστικά και πλήρωσε πολύ ακριβά γι' αυτό. Μάταια προσπαθούμε να κάνουμε πράξη το λόγο του. 

Όταν προσφέρθηκα να εικονογραφήσω το εκκλησάκι είπα ότι δεν θέλω χρήματα, όχι για να πάω στον παράδεισο, αλλά για να μη μου επιβάλλουν οι άλλοι τις απόψεις τους. Το αποτέλεσμα μπορεί να ξενίζει, να μοιάζει προκλητικό, όμως το εκκλησάκι αυτό είναι μια προσευχή που πάντα χρωστούσα. Όταν σταθείς εκεί, θα αισθανθείς την επαφή με τον Θεό καθώς φυσούν οι άνεμοι. Δεν είμαι φανατικά χριστιανός, είμαι βαθύτατα χριστιανός. Όλοι οι κληρικοί ας ξαναδιαβάσουν την Καινή Διαθήκη, να δούνε όσα έκανε ο Χριστός, που τα αποσιωπούνε. Ξεχνάνε το "να δίνεις έναν από τους δύο χιτώνες σου". Σήμερα ισχύει το "κάνατε τον οίκο του Θεού, οίκο εμπορίου". 

Δεν ξέρω αν ο Μυταράς ονόμασε την Παναγία «Καταφυγιώτισσα». Δράττομαι της ευκαιρίας, όμως, για δυο λόγια. Το σχετικά σπάνιο για την Παναγία επίθετο «Καταφυγή» προέρχεται από τη βυζαντινή υμνολογία (π.χ. στον Μεγάλο Παρακλητικό Κανόνα ψάλλουμε: "Προς τίνα καταφύγω άλλην αγνή;"), στην οποία αναγνωρίζεται και τονίζεται ο καθοριστικός και παρηγορητικός ρόλος της μητέρας του Θεανθρώπου ως σωτήριου καταφυγίου των χριστιανών. Γι’ αυτό και στο πρώτο τροπάριο του Μικρού Παρακλητικού Κανόνα ψάλλουμε: «Πολλοίς συνεχόμενος πειρασμοίς, προς Σε καταφεύγω, σωτηρίαν επιζητών…» ή στο μεγαλυνάριο «… προς σέ καταφεύγω την Κεχαριτωμένην, ελπίς απηλπισμένων, συ μοι βοήθησον». 

Η Παναγία η Καταφυγιώτισσα του Μυταρά ας είναι ανεμόεσσα. Κι ψυχή μας «εκατόφυλλη ανοιχτή στον άνεμο της Παναγίας!» (Ελύτης). 

Π.Α. Ανδριόπουλος