ΟΙ "ΠΥΡΙΝΟΙ" ΣΥΝΘΕΤΕΣ ΓΙΑΝΝΗΣ ΧΡΗΣΤΟΥ ΚΑΙ ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΗΣ

Του Παναγιώτη Αντ. Ανδριόπουλου

Κάθε χρόνο της Πεντηκοστής θυμάμαι ιδιαίτερα τον Γιάννη Χρήστου και ακούω το περίφημο ορατόριό του Πύρινες Γλώσσες. 
Αλλά θυμάμαι και τον Στέφανο Βασιλειάδη (1933-2004), με το δικό του "Εν Πυρί", αφιερωμένο στον Γιάννη Χρήστου, καθώς τους συνέδεε σχέση ζωής και θανάτου! 

Ο Στέφανος Βασιλειάδης βρισκόταν στο μοιραίο αυτοκίνητο που πήρε τη ζωή όχι μόνο του Γιάννη και της Θηρεσίας Χρήστου, αλλά και της συζύγου τού Βασιλειάδη σ' εκείνο το δυστύχημα της 8ης Γενάρη 1970. Πέρασαν 55 χρόνια...

Με τον μέγιστο έλληνα συνθέτη Γιάννη Χρήστου (1926 – 1970) γνωρίστηκα σαν ήμουν στην αρχή της εφηβείας. Όταν χρειάστηκε, μαζί με κάποιους άλλους συνομηλίκους μου, να κάνουμε κάτι κραυγές – κυριολεκτικά! – στο έργο του «Αναπαράσταση ΙΙΙ» (Ο Πιανίστας) στο Αρχαίο Ωδείο της Πάτρας, στις αρχές της δεκαετίας του '80. 

Μια συναυλία σύγχρονης μουσικής, που είχαν διοργανώσει οι μετέπειτα δάσκαλοί μου (στο Κέντρο Σύγχρονης Μουσικής Έρευνας) Στέφανος Βασιλειάδης και Γιάννης Γ. Παπαϊωάννου, στο πλαίσιο ενός διεθνούς συνεδρίου, νομίζω ιατρικής. Θυμούμαι πάντως κάτι Ιάπωνες να αλαλάζουν μετά τον Πιανίστα του Χρήστου, που έπαιζε μοναδικά ο Γρηγόρης Σεμιτέκολο. Τότε δεν καταλάβαινα φυσικά. Όταν ήρθα στην Αθήνα μυήθηκα για τα καλά στην υπόθεση σύγχρονη ελληνική μουσική, που είχε ως πατριάρχη της, θα έλεγε κανείς, τον πρόωρα αναχωρήσαντα Γιάννη Χρήστου.

Όπου παιζόταν έργο του Χρήστου στην Αθήνα ήμουν παρών. Και βέβαια μάζευα μετά μανίας το δυσεύρετο υλικό των ηχογραφημένων έργων του, που συνήθως ήταν «ζωντανές» εκτελέσεις.

Εντόπισα αμέσως και κάτι που μου κίνησε ιδιαίτερα το ενδιαφέρον. Ανάμεσα στα έργα του κι ένα, μοναδικό, ορατόριο: Πύρινες γλώσσες (Tongues of Fire)! Ορατόριο της Πεντηκοστής για μέτζο σοπράνο, βαρύτονο, τενόρο, μεικτή χορωδία και ορχήστρα (1964). Ένα έργο που ήταν ειδική παραγγελία του Αγγλικού Φεστιβάλ Bach του Λονδίνου, και συγκεκριμένα της διευθύντριάς του Λίνας Λαλάντη, και παρουσιάστηκε σε πρώτη παγκόσμια εκτέλεση από την Ορχήστρα και Χορωδία του Φεστιβάλ Bach υπό την διεύθυνση του Piero Guarino στην Πανεπιστημιακή Εκκλησία της Παρθένου Μαρίας της Οξφόρδης, στις 27 Ιουνίου 1964. Πέρασαν κιόλας 61 χρόνια. 

Η μόνη ηχογράφηση του έργου, που περιλαμβάνεται σ’ έναν από τους 4 ψηφιακούς δίσκους με έργα του Γιάννη Χρήστου που εξέδωσε ο Σείριος του Μ. Χατζιδάκι, είναι αυτή η πρεμιέρα του. Με πολύ σημαντικούς σολίστ: ο μέγας Κώστας Πασχάλης (βαρύτονος), η θρυλική Ίρμα Κολάση (μέτζο σοπράνο) και ο τενόρος Gerald English.
Oι "Πύρινες Γλώσσες" επαναλήφθηκαν πανηγυρικά το 1972 στο "Φεστιβάλ Μπαχ" του Λονδίνου με πολύ μεγάλη επιτυχία, στο "ELISABETH HALL" του "ROYAL FESTIVAL", με μαέστρο τον Μιχάλη Αδάμη, την Αγνή Μπάλτσα, τον ιεραπόστολο της σύγχρονης μουσικής Σπύρο Σακκά και τον  G. Εnglish, αγγλική χορωδία και την Ορχήστρα Δωματίου του Λονδίνου. Υπήρξε θριαμβευτικη υποδοχή του έργου του Γ. Χρήστου. ανάμεσα σε έργα των L. Berio "Folksongs" με την Cathy Barberian και Stockhausen (έργο σε παγκόσμια πρώτη).

Οι Πύρινες γλώσσες παρουσιάστηκαν για πρώτη φορά στην Ελλάδα μόλις το 1992 (11 Ιανουαρίου) στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, υπό τη διεύθυνση του Θόδωρου Αντωνίου. Μια παράσταση που είδα μαζί με τον Μάνο Χατζιδάκι!  

Ξανάκουσα ζωντανά το έργο σε συναυλία της Ορχήστρας των Χρωμάτων, υπό τον Μίλτο Λογιάδη, στο Ηρώδειο τον Ιούλιο του 2002. 

Τα κείμενα που χρησιμοποιεί ο συνθέτης στο ορατόριό του προέρχονται από την Καινή Διαθήκη, τους ψαλμούς, τις προφητείες καθώς και από ύμνους της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας. Ο Χρήστου αναπαριστά ηχητικά με τον πιο αξιοθαύμαστο τρόπο την εναγώνια προσμονή των πρώτων χριστιανών πριν από την Πεντηκοστή, που αντιστοιχεί στο ανεπανάληπτο δραματικό κορύφωμα του έργου. 

Σε σημειώσεις του για τις Πύρινες Γλώσσες ο Χρήστου γράφει: 

Να το κάνω δραματικό – με την αρχέτυπη έννοια. 

Η «διανοητικοποίηση» και ο συναισθηματισμός των αντιλήψεων του 18ου – 19ου αιώνα απορρίπτονται! Το στυλιζάρισμα της εποχής μπαρόκ απορρίπτεται! 

Το δράμα έγκειται στο εξής: Θα εισαγάγω τα μη ακροάσιμα μέρη της ελληνικής λειτουργίας, και το επίκεντρο όλου του έργου θα είναι το raison d’ être {ο λόγος ύπαρξης} της λειτουργίας, δηλ. η μετουσίωση του άρτου και του οίνου στο σώμα και το αίμα του Χριστού! Αυτή είναι η ύψιστη μυστηριακή στιγμή. 

Η στιγμή της επελεύσεως του Αγίου Πνεύματος αντιμετωπίζεται σαν καταλυτικό γεγονός! Ακριβώς «καθάπερ φερομένης πνοής βιαίας»! Έκσταση, έντονα δραματική πορεία, η οποία ξεκινώντας από τη σύγχυση και το χάος οδηγείται μέσα από την ένταση και την αγωνία στη λύτρωση και το φως! Γι’ αυτό και το έργο κλείνει θριαμβικά με τον ύμνο: «Φως ο Πατήρ, Φως ο Λόγος, Φως και το Άγιον Πνεύμα, όπερ εν γλώσσαις πυρίναις τοις αποστόλοις επέμφθη». 

Και εδώ παραθέτω τη μαρτυρία του μακαρίτη Στέφανου Βασιλειάδη για τη σχέση του Χρήστου με την θρησκεία και τη μεταφυσική: 

«Έδειχνε πολύ μεγάλο ενδιαφέρον για ό,τι είχε σχέση με τον εσωτερικό κόσμο του ανθρώπου. Όταν τον γνώριζε κανείς και έκανε συντροφιά μαζί του δεν μπορούσε να το υποπτευθεί. Δεν έκανε όπως συνηθίζουν οι λεγόμενοι καλλιεργημένοι άνθρωποι, να προβάλλουν αυτό τους το ενδιαφέρον. Πρόκειται για μια μυστική ζωή του Γιάννη Χρήστου και φαίνεται στο έργο του πολύ αυτή η επαφή και με την άλλη διάσταση, πέρα από τον κόσμο τον φυσικό. Ίσως όμως ο Γιάννης Χρήστου όλα αυτά να τα έβλεπε σαν μια ενότητα μέσα στο δικό του σύμπαν. Η μεταφυσική μπορεί να εκφρασθεί πολύ περισσότερο με αυτούς τους ήχους τους συμπαντικούς και όχι με την πολύ πεπατημένη οδό, όπου είναι πολύ πιο δύσκολο να γίνουν αντιληπτές τέτοιες έννοιες. 

Θυμάμαι όταν ο Γιάννης Χρήστου μου έβαλε να ακούσω τις «Πύρινες γλώσσες» μου περιέγραφε όλη αυτήν την πορεία προς Εμμαούς των δυο μαθητών του Χριστού που συζητούσαν για τα πράγματα τα οποία είχαν συμβεί και πως δήθεν τυχαία ένας διαβάτης τους πλησίασε και τους ρώτησε τι είναι αυτά που λένε. Ο Γιάννης Χρήστου δίνει ήχο από τον εσωτερικό κόσμο, από την ατμόσφαιρα που είχαν μέσα τους οι μαθητές από την δίκη, την σταύρωση και το μαρτύριο, και όλα αυτά δίνονται με τον μουσικό διάλογο του Χριστού που ακόμα δεν έχει αποκαλυφθεί στους μαθητές του, έναν ρόλο που ερμηνεύει σπουδαία ο βαρύτονος Κώστας Πασχάλης». 

Το κείμενο που μελοποιεί ο Χρήστου το …κέντησε κυριολεκτικά. 

Χρησιμοποιεί αποσπάσματα από: 

– Τα Ευαγγέλια του Λουκά και του Ιωάννη 

– Τους Ψαλμούς του Δαβίδ 

– Τις Προφητείες του Ησαΐα 

– Τα Εγκώμια της Μ. Παρασκευής 

– Την Θεία Λειτουργία του Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου 

– Την υμνολογία της Πεντηκοστής. 

Στην παρτιτούρα του για τις φωνές, ο συνθέτης γράφει κάθε φορά, στα αγγλικά, την πηγή της φράσης που χρησιμοποιεί, π.χ. Psalms 6/1, ISAIAH 52/1, Luke 24 κ.ο.κ. Επίσης, παραθέτει το κείμενο στο τέλος κάθε σελίδας στα αγγλικά. Μένει να δούμε αν η μετάφραση είναι δική του ή χρησιμοποιεί κάποια γνωστή αγγλική μετάφραση της Βίβλου. Σίγουρα, πάντως, έχει υπ’ όψιν του την Θ. Λειτουργία του Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου, έκδ. The Faith Press edition, London 1930, αφού την παραπέμπει στις σημειώσεις του για το έργο. 

Εν πρώτοις, εκπλήσσει η γνώση όλων αυτών των βιβλικών και λειτουργικών πηγών και κατόπιν ο ιδιοφυής και φιλοσοφικός συνάμα – και θεολογικός θα προσέθετα – συνδυασμός τους. 

Ο Γιάννης Χρήστου για τα αποσπάσματα της Αγίας Γραφής (Παλαιά και Καινή Διαθήκη) δεν χρησιμοποιεί το πρωτότυπο κείμενο, αλλά την νεοελληνική απόδοση του καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών, Αρχιμανδρίτη Νεόφυτου Βάμβα (1776-1855), κι αυτό είναι επίσης εκπληκτικό. Γνώριζε και αυτό το κείμενο, δηλαδή την πρώτη ολοκληρωμένη μετάφραση της Βίβλου (1850). Αντίθετα, τα αποσπάσματα της Θ. Λειτουργίας και οι ύμνοι που χρησιμοποιούνται είναι στο πρωτότυπο. 

Έχει, πραγματικά, πολύ ενδιαφέρον αυτή η άποψη. Τα λειτουργικά κείμενα αμετάφραστα, ενώ τα κείμενα των Γραφών σε μια νεοελληνική απόδοση, πολύ κοντά στο πρωτότυπο. Η χρήση των πηγών είναι αντιστικτική και υπηρετεί το βάθος της σύλληψης του συνθέτη, αλλά και την πνευματικότητα που επιδιώκει. 

Το έργο τελειώνει με την τρίφωτο Αγία Τριάδα, όπως ακριβώς και η ταινία του Αντρέι Ταρκόφσκι για τον Αντρέι Ρουμπλιώφ. Η περίφημη εικόνα της Αγίας Τριάδος του Ρουμπλιώφ που γίνεται έγχρωμη και κατακυριεύει την οθόνη. 

Το πώς ο Γιάννης Χρήστου αποδίδει μουσικά το κείμενο που εκείνος εμπνεύσθηκε είναι υπόθεση ολόκληρης μελέτης. «Το μόνο που ξέρω είναι πως το έγραψα με ειλικρίνεια» ομολογούσε στη Γιολάντα Τερέντσιο, σε ραδιοφωνική συνέντευξη το 1964, λίγο μετά την παγκόσμια πρώτη εκτέλεση στην Οξφόρδη, στα πλαίσια του Αγγλικού Φεστιβάλ Μπαχ. «Είναι η στιγμή που δύσκολα μπορεί κανείς να περιγράψει με λόγια, γιατί δεν χωρούνε λόγια, είναι η ώρα που ο άνθρωπος φωτίζεται με μια δύναμη που δεν είναι δική του». 

Μια διάλεξή μου για το λιμπρέτο του Ορατορίου της Πεντηκοστής, ποίημα του Γ. Χρήστου, μπορείτε να δείτε στο blod.gr. 

Τώρα, ο Στέφανος Βασιλειάδης ...απάντησε στις "Πύρινες γλώσσες" του Γιάννη Χρήστου με το έργο του "Εν Πυρί", για κοντραμπάσο και οκτάιχνη μαγνητοταινία (1973)."

Το Εν Πυρί γράφτηκε τρία χρόνια μετά το πολύνεκρο τροχαίο που κόστισε τη ζωή της Αναστασίας Βαοιλειάδη (πρώτης συζύγου του Στέφανου Βασιλειάδη), του Γιάννη Χρήστου (του γνωστού συνθέτη με τον οποίο ο Βασιλειάδης είχε συνδεθεί και συνεργαζόταν εκείνο τον τελευταίο χρόνο) καθώς και της Θηρεσίας Χρήστου Χωρέμη, συζύγου του Γιάννη Χρήστου. 

Η φράση "Εν πυρί" απαντάται συχνά στα βιβλικά και λειτουργικά κείμενα. Ο Βασιλειάδης ήξερε βυζαντινή μουσική από μικρός και γνώριζε τη λειτουργική ζωή της Εκκλησίας. 

Μέσα σ' ένα θρησκευτικό, τελετουργικό και απόκοσμο περιβάλλον, ο συνθέτης υφαίνει ένα "ξένον άκουσμα"  (με αναφορές στο Μυστήριον του Γιάννη Χρήστου, και όχι μόνο), εισάγοντάς μας σ' αυτό που είναι "πυρ καταναλίσκον". Είμαστε όλοι έμπυροι, καιόμενοι, φλεγόμενοι, μέσα στους ήχους του Βασιλειάδη, όπου, όμως, η ελπίδα είναι παρούσα. Η φωτιά δεν είναι καταστρεπτική αλλά φωτιστική, σαν αυτή των "Πυρίνων Γλωσσών" του Γιάννη Χρήστου, σαν τον φωτισμό της Πεντηκοστής "εν είδει πυρίνων γλωσσών". 

Το "Εν Πυρί" ηχεί σαν να έχει γεννηθεί μέσα από μια απόλυτη αναγκαιότητα, σχεδόν σωματική, του συνθέτη να αντιμετωπίσει τον χαμό και τον θάνατο. Στο τέλος του έργου, ενώ ο μουσικός είναι ακόμα στη σκηνή αποκαλύπτεται ένας ισχνός τόνος σηματοδοτώντας αυτό που παραμένει –αυτό που «έχει αντέξει και ξεπεράσει την καταστροφή».

Το "Εν Πυρί" είχε γραφτεί αρχικά για κοντραμπάσο και μαγνητοταινία, και η πρώτη του εκτέλεση έγινε το 1973 από τον Ανδρέα Ροδουσάκη, με τον οποίο ο συνθέτης πήγε και στην Στοκχόλμη, όπου καταγράφηκε το έργο το 1976, κι αυτή η ιστορική ερμηνεία εκδόθηκε πρόσφατα σε δίσκο. 
Ωστόσο το 1989, ο Στέφανος Βασιλειάδης πρότεινε στον Μarcel Spinei να παίξει το έργο με τσέλο. Σ' αυτή τη δεύτερη εκδοχή (για τσέλο), η πρώτη εκτέλεση  από τον M. Spinei έγινε στις 15 Σεπτεμβρίου 1989, στο Α' Πρόγραμμα της Ελληνικής Ραδιοφωνίας. 
Το έργο έχει παιχθεί επανειλημμένα στην Ελλάδα και το εξωτερικό τόσο από τον πρώτο διδάξαντα, Α. Ροδουσάκη, αλλά και από τους Βασίλη Παπαβασιλείου και Ευγένιο Πολίτη. 

Το εξώφυλλο του LP των Holotype Editions/ 

Τον Σεπτέμβριο του 2017 κυκλοφόρησε ένα LP από την ελληνική εταιρεία Holotype Editions με δύο έργα του Στ. Βασιλειάδη: Εν Πυρί και Βάκχες (1974). Στην έκδοση συνέβαλε σημαντικά η οικογένεια του συνθέτη και κυρίως η κόρη του Έβη Βασιλειάδη. 
Το "Εν Πυρί" με τον κορυφαίο Ανδρέα Ροδουσάκη στο κοντραμπάσο και τον ίδιο τον Βασιλειάδη μπροστά από την κονσόλα, προέρχεται από εγγραφή σε στούντιο της σουηδικής ραδιοφωνίας, το 1976, που ήδη μνημονεύσαμε.
Εδώ παραθέτουμε μία άλλη σημαντική ερμηνεία, αυτήν του Βασίλη Παπαβασιλείου. Στην ταυτόχρονη επιμέλεια και διεύθυνση του προηχογραφημένου υλικού βρίσκεται ο συνθέτης Δημήτρης Καμαρωτός. 

Παραθέτω στη συνέχεια και το σημείωμα του Δημήτρη Καμαρωτού για το "Εν Πυρί", από το πρόγραμμα της μεγάλης συναυλίας για τα δέκα χρόνια από την αναχώρηση του Στέφανου Βασιλειάδη, που πραγματοποιήθηκε τον Ιανουάριο 2015 στο θέατρο του Κολλεγίου Αθηνών και έκλεισε με τον Β. Παπαβασιλείου να παίζει το "Εν Πυρί".

Επίσης, αξίζει να αναφερθεί πως την Παρασκευή 22 Νοεμβρίου 2024 πραγματοποιήθηκε στη Μουσική Βιβλιοθήκη, στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, ένα αφιέρωμα "μνήμης χάριν" στον Στέφανο Βασιλειάδη, με αφορμή τα 20 χρόνια από τον θάνατό του και την πρόσφατη παράδοση του Αρχείου του στη Μουσική Βιβλιοθήκη «Λίλιαν Βουδούρη». Ήταν μια ξεχωριστή, όντως, συναυλία όπου ο Χάρης Παζαρούλας ερμήνευσε έργα Ελλήνων συνθετών για σόλο κοντραμπάσο και ηλεκτρονικά μέσα. Στο επίκεντρο της συναυλίας βρισκόταν - αναπόφευκτα - το εμβληματικό Εν Πυρί του Στέφανου Βασιλειάδη,

Γιάννης Χρήστου και Στέφανος Βασιλειάδης, οι "πύρινοι" ανήκουν στην προσωπική μου μυθολογία, που σημαίνει πως υπάρχουν πάντα μέσα μου, "μ' έναν φανατισμό που δεν είναι παρά σωφροσύνη στον κύβο" (Ελύτης).